Εξετάζεται η άφιξη της ισπανικής γρίπης το φθινόπωρο του 1918, η διασπορά στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία, η αντιμετώπιση από τη Διοίκηση, την Ιατρική και τη Θρησκεία, τα αποτελέσματα του περάσματος και η φυσική αποδρομή της

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Η συγγραφή της προκείμενης μελέτης άρχισε πριν είκοσι περίπου ημέρες, με την εμφάνιση στη Δυτική Μακεδονία του ιού Covid-19, που εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Κίνα τέλη του προηγούμενου έτους.

Βάση της υπήρξαν οι διηγήσεις της γιαγιάς μου Πανάγιως. Πανάιου την αποκαλούσαν οι γυναίκες, Νάτσινα οι άντρες από το όνομα του άντρα της, του Νάτσιου, κατά κόσμον Αθανασίου Κύρινα. Ήταν 8 χρονών όταν οι γονείς της, ο παπα-Γιάννης Γκαλγκουράνας και η Θανάσω Καρακούλα, 32 ετών τότε, εξεδήμησαν από την ισπανική γρίπη το 1918, ημαρτημένη η αναγραφή 1917, θάβοντάς τους στο λόφο του Αηλιά Αιανής. Από την ίδια αιτία είχαν πεθάνει ο 28χρονος θείος της Μίκας Γκαλγκουράνας στην Αμερική κι ο παππούς της Κωνσταντής Καρακούλας 74 χρονών. Έτερος θείος, ο Αντώνης Καρακούλας, πέθανε την ίδια εποχή κι αυτός στην Αμερική, πιθανόν από τον ίδιο λόγο. Με είχε επιπλέον πει ότι από γρίπη είχαν εκδημήσει και οι γονείς του άντρα της, ο Στέργιος Κύρινας και η Βασίλω Χαντζιάρα 56 ετών, αλλά από ύστερη εμφάνισή της, μάλλον το 1929. Δηλαδή η οικογένειά μας είχε εφτά θανόντες από την ασθένεια και μάλιστα σχετικά νέους.

Διαδίδονταν πως η γρίπη του 1918 σταμάτησε έπειτα από θεία παρέμβαση, όταν μεταφέρθηκαν στην Κοζάνη τα οστά του Οσίου Νικάνορα από την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Ζάμπουρντα κατά τους χωρίτες. Παλιές εφημερίδες έγραφαν πως το οροπέδιο της Ελίμειας είχε 2000 περίπου θύματα, ενώ στη Δυτική Μακεδονία τουλάχιστον πενταπλάσια.
Τέθηκαν τα ερωτήματα:

α) από πού έφθασε στην περιοχή ο ιός, όταν η ύπαιθρος ήταν κάπως απομονωμένη από τα μεγάλα αστικά κέντρα;
β) Πότε ακριβώς ήρθε;
γ) Πώς εξαπλώθηκε;
δ) Πώς αντιμετωπίστηκε; Συνήργησε πράγματι στο σταμάτημα της εξάπλωσής του στην πόλη της Κοζάνης (και στην επαρχία) η ευλογία των οστών του Οσίου Νικάνορα;
ε) Ήταν ο αριθμός των θυμάτων αυτός που αναγράφει ο τοπικός τύπος και μια μεταγενέστερη εκκλησιαστική πηγή, μεγαλύτερος ή μικρότερος;

Επειδή την περίοδο της συγγραφής έκλεισαν οι δημόσιες υπηρεσίες στο κοινό, δεν υπήρχε πρόσβαση στο ληξιαρχείο του δήμου Κοζάνης, απώλεια πολύ βασική -στα χωριά τα ληξιαρχικά βιβλία αρχίζουν από τη δεκαετία του 1920 και μετά. Ανενεργή ήταν και η Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης όπου θα ξεφυλλίζονταν βιβλία με ιστορίες χωριών, τα δε αρχεία του γαλλικού προξενείου της πόλης είναι ακόμη απρόσιτα. Προφορικές συνεντεύξεις ήταν αδύνατο να ληφθούν. Έμενε, λοιπόν, ό,τι υπήρχε στα θυλάκια του γράφοντος, όσα εμπεριείχαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κοζάνη (αρχείο του πρώτου νοσοκομείου Κοζάνης δεν υπάρχει), αυτά που ευρίσκονται ελεύθερα στο διαδίκτυο και ολίγα που στάλθηκαν ψηφιακά από γνωστούς και φίλους.

Σπανίζουν γενικώς οι μαρτυρίες για τη γρίπη του 1918 με την εξαίρεση της τοπικής εφημερίδας Ηχώ της Μακεδονίας. Μοναδική λογίζεται φωτογραφία του συλλέκτη Βαγγέλη Νικόπουλου με κηδεία της εποχής εξαιτίας της ισπανικής γρίπης στα Γρεβενά, για την αναδημοσίευση της οποίας κλίνω την κεφαλήν. Ευχαριστίες επίσης στον Ευριπίδη Τσατσιάδη, τον Νικόλαο Μπουκουβάλα, τον Κώστα Παυλό και τον Σ.Σ., οι οποίοι με έστειλαν ψηφιακά ορισμένες πηγές, όπως επίσης και στον Βασίλειο Καραγιάννη και τον Αντώνιο Παπαβασιλείου. Και στη Χρυσούλα Χαλδούπη για εντοπισμό διαφόρων πηγών. Εννοείται δε σε όσους κατέθεσαν γραπτά άμεσες ή συγκείμενες πληροφορίες για την ισπανική γρίπη. Χωρίς αυτούς το παρόν κείμενο δεν θα είχε κανένα νόημα.

Η ισπανική γρίπη φαίνεται πως πέρασε σαν αερικό χωρίς να ακουμπήσει τις μνήμες των ανθρώπων, μιας και τον χώρο τους καταλάμβαναν τότε άλλα, πιο φοβερά συμβάντα όπως το αίμα κι ο πόλεμος. Έφυγε επίσης δίχως να ερεθίσει το ενδιαφέρον των ερευνητών, παλαιών και νέων. Μόνον με την εμφάνιση του νέου ιού γράφτηκαν ορισμένα κείμενα.

Δεν ήταν εύκολη έρευνα και περισσότερο δύσκολη θεωρήθηκε η ένταξη των διάσπαρτων ψηφίδων στον αφηγητικό καμβά. Η διατύπωση στατιστικών στοιχείων παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα εξαιτίας των αλληλοσυγκρουόμενων πηγών και της ασάφειάς τους, ιδιαίτερα ως προς τις αιτίες θανής. Κόρη π.χ. καθηγητή και ιερέα της Κοζάνης άφησε την τελευταία της πνοή αρχάς Φεβρουαρίου του 1918 από την ισπανική γρίπη ή από άλλες αιτίες;

Αν θεωρούσαμε την πόλη της Κοζάνης όπου έχουμε σχετικά σαφή καταγεγραμμένα θύματα (169 ο μέσος όρος τους) ως πρότυπο για στατιστική έκταση, πρώτον δεν γνωρίζουμε επακριβώς την αιτία της αποδημίας και δεύτερον αγνοούμε την ένταση και τη διασπορά της ισπανικής γρίπης στην ύπαιθρο. Όμως με βάση αυτήν και παρακάμπτοντας τα φράγματα του χρόνου και τις διαφορές των εποχών, έπρεπε με βάση την απογραφή του 1920 να υπάρχουν στο χωριό μας Αιανή 10 θανόντες εξαιτίας λοιμώξεων, στην πόλη της Κοζάνης 154, στην Ελίμεια 181 και στο σημερινό νομό Κοζάνης 901. Στη δυτική Μακεδονία λιγότεροι από πέντε χιλιάδες, για την ακρίβεια ο γράφων μέτρησε 4.336, κι όχι τριπλάσιους όπως αναγράφεται σε τοπική πηγή. Με την ίδια συλλογιστική σε όλη την Ελλάδα (5.536.375 κάτοικοι) είχαμε 82.354 αποβιώσαντες και σ΄ ολόκληρη τη γη (2 δις) 29.804.528, όχι 50 έως 100 εκατομμύρια όπως γενικώς υπολογίζεται.

Προφανώς η γενική στατιστική μένει αναπόδεικτη ως συνήθως συμβαίνει με τις γενικότητες, κάτι που εύκολα επισυμβαίνει και όταν εστιάζει πολύ κοντά ο φακός. Αλλά κάθε άποψη είναι άποψη.
Η παρούσα μελέτη είναι πρωτόλεια. Θα ήταν σίγουρα πληρέστερη ως προς το εύρος της, αν ο γράφων είχε έστω κι ελάχιστες ιατρικές γνώσεις και μεγαλύτερη πρόσβαση σε επιπλέον αρχειακό κι έντυπο υλικό, κάτι που απετράπη λόγω της συγκυρίας του εγκλεισμού από τη νέα επιδημίας της γρίπης, με την οποία δεν επιχειρήθηκε ουδεμία σύγκριση, όχι τόσο επειδή οι εποχές διαφέρουν, αλλά διότι στη νέα σκηνή όπου δεν υπάρχουν πρόσωπα και τόποι το βάπτισμα των λεγομένων σε ασφαλή δεδομένα είναι αδύνατο, άρα ισχνό κάθε εξαγόμενο συμπέρασμα.

Ελπίζεται ότι το κείμενο θα διαφυλλιστεί, έστω κι αμυδρά, εκτός των φιλιστόρων και από μελλοντικούς ερευνητές, πιο οξύνους από εμάς, με διαφορετικά εργαλεία προσέγγισης και άλλους τρόπους σκέψης, με περισσότερη τόλμη κι επιμονή στην αναζήτηση της πραγματικής αλήθειας, της αλήθειας της Ιστορίας.

ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα, από πού ήρθε στην περιοχή ο ιός της ισπανικής γρίπης, είναι μάλλον εύκολη. Απόμακρα κι απομονωμένα φαίνονται σήμερα τα χωριά στους κατοίκους των πόλεων, όμως την εποχή εκείνη δεν ήταν πραγματικά. Η Κάλιανη (Αιανή) απείχε από την Κοζάνη με το πέταγμα του αετού 15 χιλιόμετρα, 4 δηλαδή ώρες με τα πόδια και 2 με άλογα, μουλάρια κι όνους αν τα ζώα ήταν φορτωμένα φορές διπλάσιες. Στην πόλη –κατέφθαναν από την ύπαιθρο χωροφύλακες, κοινοτάρχες, δάσκαλοι, ιερείς και πωλητές δημητριακών, οπωρικών και καυσοξύλων, ενώ τους οικισμούς επισκέπτονταν μητροπολίτες, επιθεωρητές και μικροπωλητές. Οι κάτοικοι των οικισμών επισκέπτονταν συχνά τους συγγενείς τους που βρίσκονταν σε παραπλήσιους άλλους. Ακόμη περισσότεροι άνθρωποι συναθροίζονταν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών λειτουργιών στις Μονές της περιοχής ή στα υπαίθρια παζάρια -στην Κόζιανη (Κοζάνη) υπαίθριες αγοραπωλησίες γίνονταν κάθε Σάββατο. Αλλά σχεδόν κανείς χωρικός δεν απομακρύνονταν έξω από τα όρια της επαρχίας, με την εξαίρεση των μεγαλοποιμένων Γκραίκων ή Βλάχων, που ο τόπος δράσης τους εκτείνονταν από τη βόρεια Πίνδο ως τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλία. Μακρύτερα ταξίδευαν οι κληρωτοί που υπηρετούσαν σε στρατιωτικές μονάδες και αρκετά περισσότερο οι οικονομικοί μετανάστες στη Σμύρνη, στα μεταλλεία Μπάλια της Μικράς Ασίας και στην Αμερική.

Στις εμπόλεμες περιόδους, όπως το 1918, στα χωριά προσέρχονταν περαστικά ή για καταυλισμό μερικών ημερών στρατιωτικά τμήματα, τα μέλη των οποίων κατάγονταν κι από άλλα κράτη. Στο στρατόπεδο Κοζάνης π.χ. το Σεπτέμβριο του 1918 είχαν εγκλειστεί Βούλγαροι αιχμάλωτοι πολέμου, ενώ νωρίτερα στην ίδια πόλη διαβιούσαν συμμαχικά στρατεύματα με στρατιώτες κι αστυνόμους από την Αφρική και την Ινδοκίνα, οι οποίοι είχαν αποβιβαστεί στη Μακεδονία δυο χρόνια νωρίτερα. Αν τα πρώτα περιστατικά ανακοινώθηκαν στη Γαλλία άνοιξη του 1918, τότε η Κοζάνη, της οποίας τα δημοτικά της και το Γυμνάσιο είχαν καταληφθεί από τα ειρημένα στρατεύματα, δεν επρόκειτο να ξεφύγει.

Ήταν, επομένως, απλή η διασπορά της ισπανικής γρίπης, καθώς οι άνθρωποι δεν είχαν πάψει τις επαφές στους κινηματογράφους (του Βαμβακά λ.χ.), την εβδομαδιαία αγορά, τα καφενεία, τα παντοπωλεία, τα ραφεία, τα υποδηματοποιεία, στις βρύσες και τις γειτονιές όπου συναντιόνταν οι γυναίκες, στους ναούς. Στα δε χωριά έμεναν πολλοί μαζί σε ένα δωμάτιο, πλένονταν με πηλό, δεν διέθεταν τεχνητά φάρμακα και δέρνονταν από τον ήλιο και τον άνεμο. Στην πλειονότητά τους οι χωρίτες υποσιτίζονταν, ειδικά την εξεταζόμενη περίοδο με τον έλεγχο τιμών και μεταφοράς αγαθών προς όφελος της πόλης. Περισσότερο από όλους κινδύνευαν οι ιατροί και οι ιερείς, ωστόσο οι πρώτοι λάμβαναν κατάλληλες προφυλάξεις. Οι ιερείς βρίσκονταν ακάλυπτοι στην πρώτη γραμμή, τους πλησίαζαν στενά άντρες, γυναίκες και παιδιά κατά τη θεία λειτουργία και τις υπόλοιπες τελετές. Έπειτα, επισκέπτονταν τα σπίτια των ασθενών προς τέλεσιν ευχελαίων ή για να τους κοινωνήσουν μη φύγουν από τον κόσμο αμιτάλαυτ(οι), χωρίς δηλαδή να μεταλάβουν.

Την ισπανική γρίπη μετέδιδαν μάλλον και μαθητές, όσοι τουλάχιστον φοιτούσαν, αφού, ιδιαίτερα στα χωριά, έμεναν τα κτήρια κενά μέρες ή και μήνες εξαιτίας των επιστρατεύσεων εθελοντών ή κληρωτών δασκάλων όπως ο Κωνσταντίνος Χριστοδουλίδης του δημοτικού Σχολείου Αιανής, από παροδικές ασθένειες αμφοτέρων των φύλων του διδακτικού προσωπικού ή, απλώς, από έλλειψη ενδιαφέροντος των γονέων. Στον οικισμό Κιρασιά (Κερασιά) της επαρχίας Τσιαρτσιαμπά (Ελίμειας) π.χ. ο δάσκαλος απουσίαζε λόγω ασθενείας από τον Σεπτέμβριο ως το Δεκέμβριο του 1918, ενώ στην γειτονικό της Παρασκιβή (Αγία Παρασκευή) και μακρύτερα στη Βλάτση (Μπλάτσι κατά τους εντοπίους, Βλάστη αργότερα) κανείς μαθητής δεν όδευε για φοίτηση στο σχολείο μήνα Δεκέμβρη του 1918.

Η πληροφορία πως η ισπανική γρίπη ξεκίνησε από την Αθήνα, χωρίς χρονικό προσδιορισμό, που δημοσίευσε εφημερίδα των Τρικάλων και μετά απλώθηκε στην επαρχία, σύνηθες αντικατόπτρισμα της ονειδιστικής γνώμης της επαρχίας για την πόλη, επαναλαμβάνεται από ύστερους ερευνητές, οι οποίοι τοποθετούν χωρίς τεκμηρίωση την αφετηρία της στο καλοκαίρι του 1918. Άλλη πηγή ομιλεί γενικώς για τη Θεσσαλία ως πρώτη εμφάνιση της ισπανικής γρίπης, πάλι χωρίς τεκμηρίωση, και ειδικώς για την Πάτρα (19η Ιουλίου 1918) και τη Θεσσαλονίκη, εναλλασσόμενοι τόποι του πρώτου περιστατικού, που κανείς δεν ήθελε να διεκδικήσει. Επομένως, η ιχνηλάτηση της άφιξης στη χώρα δεν γίνεται πιστευτή, αφού μαρτυρείται ταυτόχρονα σε τέσσερις διαφορετικές περιοχές, γεγονός φυσικό τότε για τις επικοινωνίες της εποχής και κατανοητό σήμερα που την αλήθεια σκοτεινιάζουν πολιτικές και οικονομικές διαφορές τη συνεργεία των μέσων ενημέρωσης και της ροπής του κόσμου στη μυθοπλασία, ιδιαίτερα όταν αυτή επενδύει ή εξαγνίζει πρακτικές και οφέλη. Σε ελάχιστους π.χ. προξενεί η άποψη της εφημερίδας Ριζοσπάστης του ΚΚΕ, που αναμεταδίδοντας άλλες πηγές θεωρεί πως η ισπανική γρίπη είχε κατασκευαστεί ως βιολογικό όπλο στις ΗΠΑ, προφανώς για να πλήξει τον εργαζόμενο λαό και τα ηχηρά συναφή.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στο blogs.sch.gr/thankall