Η εφηβεία είναι το τελευταίο αναπτυξιακό στάδιο του ανθρώπου, που μεταβαίνει από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα. Η μετάβαση αυτή χρο­νολογικά και ποιοτικά δεν οριοθετείται. Εξαρτάται από γενετικούς και κοινωνικούς παράγοντες, καθώς και α­πό τραυματισμούς ή μη της παιδικής ηλικίας. Αυτοί οι παράγοντες συντελούν στην σμίκρυνση ή επιμήκυνση της εφηβικής ηλικίας, καθώς και στην όσο ανώδυνη με­τάβαση στην ωριμότητα. Πάντως, σύμφωνα με τη γνώ­μη των ειδικών Ψυχολόγων, που στηρίζεται σε κάποια έρευνα, η αναπτυξιακή πορεία της εφηβικής ηλικίας καλύπτει διάρκεια 7 – 8 ετών και έχει ως όριο έναρξης τα 11,5 έτη για τα κορίτσια και τα 12,5 για τα αγόρια. Λόγω των αναπτυξιακών φαινομένων, που συντελού­νται σ’ ολόκληρο το είναι του ανθρώπου κατά την πε­ρίοδο αυτή, η ηλικία αυτή χαρακτηρίζεται ως κατ’ εξο­χήν αναπτυξιακή και διαφοροποιείται από τις άλλες ε­ξελικτικές περιόδους.

Τα αναπτυξιακά αυτά φαινόμενα αναστατώνουν ολό­κληρη την ψυχοσωματική υπόσταση του ανθρώπου με συνέπεια η συμπεριφορά του εφήβου να μην είναι η “καταφάσκουσα”, αλλά να εμφανίζει μια ιδιαιτερότητα, που δεν αιφνιδιάζει μόνο τον περίγυρο, αλλά και τον ί­διο τον έφηβο. “Οι έφηβοι είναι ένα μεγάλο πρόβλημα, όχι μόνο για τον δάσκαλο, τους γονείς και την κοινωνία, αλλά και για τον ίδιο τον εαυτό τους”, λέει ο Ντράυκωρς. Ο δε Ρουσσώ, λόγω των απότομων και καθολι­κών μεταλλαγών, χαρακτηρίζει την εφηβεία σαν δεύτε­ρη γέννηση.

Αναπτυξιακά γνωρίσματα της εφηβικής ηλικίας

1. Βιολογικά
2. Διανοητικά
3. Συναισθηματικά
4. Κοινωνικά

1. Βιολογική ανάπτυξη του εφήβου και  ψυχολογικά προβλήματα:

Ανεξάρτητα σε ποια μορφή κοινωνίας ζει ο έφηβος (απλή ή πολύπλοκη) οι σωματικές μεταλλαγές είναι παγκόσμιο βιολογικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει άλλη αναπτυξιακή αλλαγή πιο βαθιά και πιο απαιτητική. Στη φάση αυτή συμβαίνουν ραγδαίες αλλαγές σε όλες τις παραμέτρους του σώματος: Ύψος, βάρος, αναλογίες, περίγραμμα, θέση και λειτουργία οργάνων και οργανικών συστημάτων με κορυφαία βιοσωματική μεταβολή την ωρίμανση της γενετήσιας λειτουργίας. Οι φυσιολογικές μεταβολές επιδρούν βαθιά στην συναισθηματική του ζωή και επομένως πρέπει να αναμένονται ταραχώδη και περίεργα συναισθήματα. Επίσης επιδρούν στη λειτουργία της κυκλοφορίας, αναπνοής, πέψης και σ’ αυτούς ακόμα τους αδένες. Εδώ οφείλεται η αεικινησία, η αστάθεια, ο συναισθηματισμός, η δυστροπία, ο σάλος και η καταιγίδα στη ζωή του εφήβου. Δηλαδή κάθε έφηβος ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι έπαψε να είναι παιδί και βλέπει το σώμα του να αλλάζει από ώρα σε ώρα. Έτσι αρχίζει να διακατέχεται από ενδόμυχες αμφιβολίες για το σώμα του και τα μεν κορίτσια προβληματίζονται με την απόκτηση επιθυμητής θηλυκότητας, τα δε αγόρια με θέματα ανδροπρέπειας, που γίνονται εντονότερα μετά το πρώτο ξύρισμα. Παράλληλα αρχίζει να αισθάνεται “σπουδαίος” και να απαιτεί να τον πάρουν στα σοβαρά, κάτι που παρανοείται και εκλαμβάνεται σαν ένδειξη αυθάδειας ή αναίδειας. Σε γενικές γραμμές κατά τον Παρασκευοπουλο, οι κυριότερες ψυχολογικές αντιδράσεις και ανησυχίες των εφήβων είναι:

α) Η επιθυμία να μείνει μόνος του

β) Η αποστροφή προς την εργασία

γ) Η έλλειψη συντονισμού στις κινήσεις δ) Η ανία

ε) Η νευρικότητα και η ανησυχία

στ) Η αυξημένη ευσυγκινησία

ζ) Η αντιδραστική – εχθρική στάση προς

τους άλλους

η) Η αντιδραστική εχθρική στάση προς

το άλλο φύλο

θ) Η εναντίωση προς κάθε μορφή εξουσίας

ι) Η υπεραπασχόληση με το θέμα του σεξ

ια) Η υπερβολική σεμνοτυφία

β) Η έλλειψη αυτοπεποίθησης

ιγ) Η ονειροπόληση Πα να αντιμετωπιστούν αυτές οι μεταβατικές ψυχολογικές καταστάσεις, που οφείλονται στο αυξητικό βιοσωματικό τίναγμα του εφήβου, πρέπει τόσο οι γονείς όσο και οι παιδαγωγοί – δάσκαλοι να είναι ενημερωμένοι στα θέματα εφηβείας, να δείχνουν κατανόηση, υπομονή, συμπάθεια και αίσθημα αποδοχής των εφήβων τόσο στην οικογενειακή και σχολική ζωή, όσο και στην ευρύτερη κοινωνία.

Νομοθεσίες και συμβουλές δεν έχουν θέση, κι εκείνο που απεχθάνεται ο έφηβος είναι π ειρωνεία και οι τυχόν χαρακτηρισμοί, που του αποδίδονται, όπως αχόρταγος, κρεμανταλάς, απρόσεκτος, άχαρος, άβολος. Γιατί έτσι δημιουργούμε μια διάσταση που καταλήγει σε σύγκρουση ανάμεσα στους εφήβους και τους ενηλίκους. Προβλήματα της εφηβείας που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή είναι: α) Η σεξουαλική ωριμότητα και β) η καθυστέρηση στην ανάπτυξη του σώματος. Η σεξουαλική ωριμότητα χωρίς την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση στα μεν κορίτσια μπορεί να δημιουργήσει αίσθημα, φόβου, στα δε αγόρια αίσθημα ενοχής. Όσο γΓ αυτούς που αργούν να ωριμάσουν σωματικά, έχουν περισσότερα αισθήματα ανεπάρκειας, χειρότερη εικόνα για τον εαυτό τους και αισθάνονται ότι οι άλλοι τους απορρίπτουν ή τους κάνουν ό,τι θέλουν. Το παράδοξο είναι ότι συνδυάζουν επίμονες ανάγκες εξάρτησης με μια επαναστατική αναζήτηση ανεξαρτησίας κι ελευθερίας από τους οικογενειακούς και κοινωνικούς περιορισμούς.

2. Διανοητικά

Κατά την εφηβική ηλικία έχουμε τη νοητική ανάπτυξη, δηλαδή την εμφάνιση των τυπικών νοητικών πράξεων, που δημιουργεί στον έφηβο μια νέα οπτική γωνία για τον εαυτό του, για τον περίγυρο και για το μέλλον του. Ενώ το παιδί δέχεται ρεαλιστικά τον περίγυρο του, τον οποίο χαίρεται και μιμείται, ο έφηβος αρχίζει τη διερεύνηση του υπαρκτού κατά πόσον είναι δομημένο σωστά για να υπηρετήσει ανώτερους σκοπούς, δηλαδή δημιουργεί ένα δικό του κριτήριο αξιολόγησης όχι μόνο των δομών της κοινωνίας, αλλά και της συμπεριφοράς των ανθρώπων και των αξιών. Η μη ικανοποίηση του επιθυμητού τον ωθεί σε αμφισβήτηση των πολιτικών, κοινωνικών, ηθικών αξιών, με αποτέλεσμα να προτείνει δικά του μοντέλα και εναλλακτικές λύσεις. Εντονότερα αυτή την αμφισβήτηση αντιμετωπίζουν οι γονείς και οι δάσκαλοι. Γιατί τα μέχρι τώρα, δηλαδή στην παιδική ηλικία, αυτονόητα πρότυπα αυθεντίας στην οικογένεια και στο σχολείο, υποβάλλονται σε έλεγχο και κριτική. Οι σχέσεις ανάμεσα στους έφηβους από τη μια και τους γονείς και δασκάλους από την άλλη γίνονται προβληματικές και συχνά οδηγούν σε συγκρούσεις της νέας γενιάς με την παλιά, στα δικά μας τουλάχιστον κοινωνικοπολιτιστικά πλαίσια. Τυχόν κακός χειρισμός από μέρους των δασκάλων και γονέων των σχέσεων με τους εφήβους και η έλλειψη ειδικής κατανόησης για τον παραπάνω προβληματισμό τους είναι δυνατόν να οδηγήσει στον εγωκεντρισμό και στην κρίση της ταυτότητας του.

3. Ψυχοκοινωνικά

Ιδιαίτερα λεπτή είναι η θέση του σχολείου και της οικογένειας κατά την περίοδο ανάπτυξης των ψυχοκοινωνικών τάσεων του εφήβου. Κατά την περίοδο αυτή ο έφηβος αναπτύσσει το συναισθηματικό «εγώ» απέναντι στον εαυτό του και απέναντι στο διπλανό του. Οι διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται κατά την ιδεαλιστική αντίληψη του εφήβου βασίζονται στην εμπιστοσύνη, αμοιβαία αναγνώριση και παραδοχή και αποδοχή του νέου ατόμου, γιατί κατά την συναισθηματική ανάπτυξη φοβάται μήπως στην ανακοίνωση των συναισθημάτων του δεν βρει κατανόηση από τον ενήλικα ή μήπως αντιμετωπίσει την ειρωνεία και γι’ αυτό κλείνεται στον εαυτό του. Κι όμως οι άνθρωποι έχουν ανάγκη, στην εφηβεία περισσότερο από κάθε άλλη περίοδο της ζωής τους, να μοιράζονται με τους άλλους τα έντονα και καμιά φορά μπερδεμένα συναισθήματα τους, τις αμφιβολίες και τα όνειρα τους.

Η εφηβεία είναι γενικά μια περίοδος έντονης κοινωνικότητας, αλλά συχνά και έντονης μοναξιάς. Το να είσαι απλώς με τους άλλους δεν λύνεις το πρόβλημα και πολύ συχνά οι νέοι αισθάνονται τη μεγαλύτερη μοναξιά ό­ταν είναι μέσα στο πλήθος “σ’ ένα πάρτι ή σ’ ένα χορό”. Αυτό σημαίνει ότι η γενική παραδοχή εκ μέρους των συνομηλίκων και η ύπαρξη ενός ή δύο πολύ στενών φί­λων μπορεί να έχει τεράστια σημασία για τη ζωή του νε­αρού ατόμου. Ο ρόλος της ομάδας των συνομηλίκων είναι ιδιαίτερα σημαντικός στο να βοηθήσει το άτομο στον καθορισμό της ταυτότητας του, αφού σε κανένα άλλο στάδιο της ανάπτυξης δεν είναι τόσο ρευστή η αί­σθηση της ταυτότητας.

Προβλήματα: α) Ετεροφυλικές σχέσεις: Κατά την περίοδο αυτή έχουμε την απαγκίστρωση από την τάση για ομοφυλοφιλικές σχέσεις και στροφή προς το άλλο φύ­λο (ετεροφυλικές σχέσεις), με προέκταση την καλ­λιέργεια του ερωτικού αισθήματος. Στους εφήβους που καλλιεργήθηκαν σωστά από την οικογένεια, με αί­σθημα ευθύνης και πρωτοβουλίας, αναπτύσσεται σω­στά το ερωτικό αίσθημα. Στούς καταπιεσμένους παρα­μένει σαν κατάσταση συναισθηματική δίχως έκφραση, οπότε παρουσιάζουν ορισμένα ψυχολογικά προβλήμα­τα τόσο μέσα στην οικογένεια, όσο και στο σχολείο, ό­πως τάση για απομόνωση, ανορεξία, αφηρημάδα, δύ­στροπη συμπεριφορά καθώς και μειωμένη απόδοση. Επίσης ιδιαίτερα ψυχολογικά προβλήματα, μπορεί να δημιουργήσει στο κορίτσι ή στο αγόρι η συνεχής συ­ναισθηματική απόρριψη από τους συνομηλίκους, που μπορεί να οδηγήσει σε αγχώδη κατάσταση ή και στην απομόνωση.

Επί πλέον προβλήματα παρατηρούμε στην προσπάθεια του νεαρού ατόμου να ανεξαρτητοποιηθεί και να εντα­χθεί στην ευρύτερη κοινωνία, τα οποία έχουν τη ρίζα τους στους γενετικούς ή στους κοινωνικούς παράγο­ντες. Ο έφηβος νοιώθει έντονη την επιθυμία να κόψει τον ψυχολογικό “ομφάλιο λώρο” και να ανεξαρτητοποι­ηθεί από την οικογένεια. Η έντονη αυτή τάση για αυτο­νομία και αυτοδιαχείριση γίνεται συχνά η αιτία προστρι­βών και διακοπής της επικοινωνίας μεταξύ γονέων και παιδιού, ιδίως στις αυταρχικές οικογένειες, όπου οι γο­νείς θεωρούν την υπακοή των παιδιών τους σαν από­λυτη αρετή, και κάθε προσπάθεια διαμαρτυρίας την αντιμετωπίζουν με επιβουλή και τιμωρία. Επίσης προβλήματα δημιουργούνται σε παιδιά δια­ζευγμένων γονέων, σε υιοθετημένα παιδιά, τα οποία πολλές φορές αναζητούν επίμονα τη γονική ρίζα, επει­δή οι θετοί γονείς δεν επιδεικνύουν την ανάλογη στορ­γή, κατανόηση και αγάπη.

Ακόμα όταν η κοινωνία δεν αποδέχεται τον έφηβο σαν ισάξιο και ισότιμο μέλος της, οπότε δουλικά οι νέοι συμμορφώνονται και υποτάσσονται στην ομάδα των συνομηλίκων, όπου αναπτύσσονται μηχανισμοί άμυνας, όπως είναι η βία, η εγκληματικότητα, η απόρριψη της κοινωνικής πραγματικότητας και η απομόνωση. Η υπερπροστασία (η χαϊδευτική αγωγή των γονιών), που συνεχίζεται μέχρι την εφηβική ηλικία δημιουργεί έ­να άτομο χωρίς πρωτοβουλία, υπευθυνότητα και ελεύ­θερη σκέψη, με συνέπεια να αδυνατεί να προσαρ­μοστεί στη σχολική ζωή και γενικότερα στην κοινωνία. Επίσης προβλήματα μπορεί να δημιουργήσει η υπερε­κτίμηση ή υποτίμηση των ικανοτήτων του εφήβου από μέρους των γονέων και των δασκάλων με συνέπεια, ό­ταν το παιδί δεν ανταποκριθεί στις προσδοκίες τους να νοιώσει αισθήματα ενοχής ή στην άλλη περίπτωση αι­σθήματα κατωτερότητας.

Συμπεράσματα:

• Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι εάν εξαιρεθούν οι βιολογικές μεταλλάξεις, η ανάπτυξη της προσωπικότη­τας και η συμπεριφορά του ατόμου προσδιορίζεται α­πό το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.

2) Η εφηβική ηλικία, όπως διαπιστώνεται από τους ειδι­κούς, είναι πράγματι μια ηλικία μεγάλων μεταβολών, οι οποίες απαιτούν κατανόηση, υπομονή, ενθάρρυνση, στοργή, άτομα με ίση ανθρώπινη αξία, αλλά συγ­χρόνως και ενίσχυση για ανάπτυξη των δεξιοτήτων του εφήβου για να ανταποκριθεί στους μεγάλους στόχους της ηλικίας, που κατά τον Παρασκευόπουλο είναι:

α) Να αποδεχθεί, τη νέα μορφή που παίρνει το σώμα του και να χρησιμοποιεί τις νέες σωματικές και ψυχοκι­νητικές του δυνατότητες αποτελεσματικά,

β) Να διαμορφώσει μια ώριμη ετεροφυλική σχέση,

γ) Να εξασφαλίσει μια βέβαιη προοπτική για οικονομι­κή ανεξαρτησία με την εκλογή του επαγγέλματος,

δ) Να αποκτήσει συναισθηματική αυτονομία από γονείς και άλλους ενηλίκους.

ε) Να διαμορφώσει σχέσεις αμοιβαιότητας με συνομη­λίκους και των δύο φύλων,

στ) Να δώσει ικανοποιητική απάντηση στα ερωτήματα: “Ποιος είμαι; Από που έρχομαι; Που πάω;”. Να αποκτή­σει δηλαδή έννοια της ταυτότητας. Βασική Βιβλιογραφία:

• «Εξελικτική Ψυχολογία», I. Παρασκευόπουλου.
• «Διατηρώντας την ισορροπία στην τάξη», Ρούντολφ Ντράυκωρς.
• «Η εφηβική ηλικία μια καταπιεσμένη γενιά», Τζον Κόνγκερ.