Τον Οκτώβριο του 1912, ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει τα Γρεβενά. Σε ανάμνηση της μεγάλης στιγμής, ο μακεδονομάχος Ιωάννης Τριβένης ποζάρει στον φακό φορώντας μακεδονικό ντουλαμά, πλαισιωμένος από δύο ένοπλους στρατιώτες και έναν πολίτη. Αρματωμένος, ευθυτενής και σοβαρός. Ισως γιατί τα παρελθόντα του βίου του, ανάμεσα στις συμπληγάδες της Ιστορίας, τον προετοίμαζαν για τα μελλούμενα. Αλληλένδετα με εκείνα του τόπου του, στον οποίο είναι αφιερωμένο και το νέο λεύκωμα του συλλέκτη φωτογραφιών Βαγγέλη Νικόπουλου «Γρεβενά 1912-1940. Φωτογραφικά ντοκουμέντα και τεκμήρια». Γεννημένος το 1880 στο χωριό Σούμπινο (σημερινή Κοκκινιά) των Γρεβενών, ο Τριβένης μετανάστευσε σε ηλικία 16 ετών στη Βοστώνη (Αμερική). Με την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα επέστρεψε για να λάβει μέρος σε αυτόν αλλά και για να εκδικηθεί τον Ασά Μπέη, μουσουλμάνο μεγαλοκτηματία της περιοχής, για τις διώξεις της οικογένειάς του. Πολέμησε δίπλα στον καπετάν Αρκούδα σε μάχη μεταξύ Βαλαάδων (εξισλαμισμένοι Ελληνες) και χριστιανών, συμμετείχε με εμπειροπόλεμους πολίτες σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γαριβαλδινών στο χωριό Σειρήνι Γρεβενών, φυλακίστηκε στο Γεντί Κουλέ της Θεσσαλονίκης γιατί σκότωσε με σώμα ατάκτων τον Ασά Μπέη και μέλη της οικογένειάς του.

Η Oλγα Παπαβραμίδου με μαθητευόμενες μοδίστρες, τέλη δεκαετίας 1930.

Εχασε τη ζωή του το 1943, έξω από την Κοκκινιά, σε σύγκρουση με ιταλικό τάγμα που είχε ξεκινήσει από τα Γρεβενά για να πυρπολήσει τη Σιάτιστα.

Πυκνός ο βίος των ανθρώπων κατά τις τρεις δεκαετίες που διατρέχει το βιβλίο, καθώς ο ίσκιος της Ιστορίας πλανιόταν βαρύς επάνω από τα Γρεβενά και όλη τη χώρα: Βαλκανικοί Πόλεμοι, απελευθέρωση και αφομοίωση των Νέων Χωρών, Εθνικός Διχασμός, Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, πρόσφυγες. Παρόντα όλα στο λεύκωμα του Βαγγέλη Νικόπουλου, ο οποίος διαθέτει τη μεγαλύτερη φωτογραφική συλλογή για τα Γρεβενά, τον γενέθλιο τόπο του, και είναι βαθύς γνώστης της φωτογραφίας.

Ανέκδοτες φωτογραφίες

Οι 255 φωτογραφίες του λευκώματος, όλες ανέκδοτες και όλες με εκτενή υπομνηματισμό, υπογραμμίζουν με τη δύναμη της εικόνας τη δραματική υφή των ιστορικών γεγονότων και παρακολουθούν τις αλλαγές της τοπικής κοινωνίας κατά τον Μεσοπόλεμο. Προσεκτικός ερευνητής, ο κ. Νικόπουλος αφηγείται την τοπική ιστορία με κείμενα που αξιώνουν δάφνες εμπεριστατωμένης μελέτης. Στην έκδοση φιλοξενείται και ένα κείμενο του Ηρακλή Παπαϊωάννου, διευθυντή του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, που αναδεικνύει τη σημασία της ιστορικής φωτογραφίας. Οι «επίσημες» φωτογραφίες μυρίζουν μπαρούτι, καθώς αποτυπώνουν ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα με πρωταγωνιστικό ρόλο (απελευθέρωση Γρεβενών, πορείες στρατευμάτων στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κ.ά.). Ξεχωρίζουμε ένα ομαδικό πορτρέτο στρατιωτών μετά την απελευθέρωση του 1912. Απορεί κανείς πώς χώρεσαν σε μία φωτογραφία όλοι αυτοί οι άνδρες, θέλοντας να δηλώσουν τη χαρά τους για τη νίκη. Η φωτογραφία με τους ακροβολιστές της Σενεγάλης που αναπαύονται σε αυλή σπιτιού, το 1917, θυμίζει την παρουσία της Στρατιάς της Ανατολής με την οποία ήρθαν στη χώρα μας όλες οι φυλές του κόσμου από αποικίες των συμμαχικών δυνάμεων.

Το γεφύρι του Πασά, 1931. Εξυπηρέτησε για αιώνες τα καραβάνια των Γρεβενών και της Ηπείρου. Ανατινάχθηκε το 1941 για να ανακοπεί η προέλαση των γερμανικών στρατευμάτων.

Οι «ανεπίσημες» φωτογραφίες, τεκμήρια του ιδιωτικού, καθημερινού βίου, ξαφνιάζουν με το πλήθος των πληροφοριών για τα βάσανα και τις χαρές των ανθρώπων, όπως και για τις αλλαγές που επέφεραν οι νέες ευρωπαϊκές τάσεις σε ήθη, μόδα και τρόπους ψυχαγωγίας. Στη φωτογραφία από την κηδεία της νεαρής γυναίκας που πέθανε από την ισπανική γρίπη, το 1918, το βλέμμα κλέβει μία συγκινητική λεπτομέρεια: το πορτοφόλι στα σταυρωμένα χέρια της, κατευόδιο που φέρνει στον νου το νόμισμα για τον βαρκάρη του Αχέροντα. Η λήψη είναι του Γρεβενιώτη φωτογράφου Γεωργίου Μαργαρίτη, ο οποίος υπογράφει, μεταξύ άλλων, και ένα μοναδικό πανόραμα της πόλης περί το 1930. Τραβήχτηκε από το ίδιο ακριβώς σημείο όπου, 20 χρόνια πριν, η πόλη φωτογραφήθηκε από τους αδελφούς Μανάκια, τους πρωτοπόρους κινηματογραφιστές που κατάγονταν από την Αβδέλλα Γρεβενών. Στις χαρές, τώρα, εντυπωσιακή είναι μία εξαιρετικά πολυπληθής γαμήλια φωτογραφία του 1930. Οι άνθρωποι έχουν σκαρφαλώσει ακόμη και στα παράθυρα του ναού προκειμένου να χωρέσουν στο φωτογραφικό κάδρο, θέλοντας να αφήσουν ένα ελάχιστο έστω ίχνος τους στο «μητρώο της χάρτινης αιωνιότητας», αντιγράφουμε από το βιβλίο, ενώ ενδιαφέρουσα είναι επίσης η συνύπαρξη τοπικών και αστικών ενδυμασιών.

Πολυπληθής είναι μία ακόμη φωτογραφία που αποτυπώνει την υποδοχή του πρώτου αυτοκινήτου στη Σαμαρίνα, το 1932, από όλο τον ανδρικό πληθυσμό του χωριού.

Ο καρπός μιας επίπονης αναζήτησης εντός και εκτός Ελλάδος

Το φωτογραφικό υλικό της έκδοσης διασώζει επίσης εικόνες από πέτρινα γεφύρια και εντυπωσιακά κτίρια, σκηνές προσφύγων από τη Μικρά Ασία, αποσπάσματα χωροφυλάκων, λήσταρχους, οικογενειακά πορτρέτα, ξένοιαστους εκδρομείς του Μεσοπολέμου και πολλά άλλα. Είναι προνόμιο για τα Γρεβενά να έχουν έναν συλλέκτη-ερευνητή σαν τον κ. Νικόπουλο, που αναζητεί και καταγράφει ό,τι αφορά τον τόπο του, αφιερώνοντας όλο τον ελεύθερο χρόνο που του αφήνει το επάγγελμά του (προϊστάμενος στο Ειρηνοδικείο Κοζάνης). Προνόμιο που ελάχιστες απομονωμένες περιοχές της ενδοχώρας ευτύχησαν να έχουν, ώστε να γνωρίσουμε την άλλη Ελλάδα, τη «μέσα Ελλάδα» όπως την όριζε ο Θόδωρος Αγγελόπουλος. Το νέο βιβλίο του συλλέκτη είναι το δεύτερο για την πόλη του. Το 2012 είχε εκδώσει το επίσης εξαιρετικό «Γρεβενά, ογδόντα χρόνια φωτογραφίες, 1895-1975». Ακριβές εκδόσεις και οι δύο, σε καιρούς κρίσης, με δικά του έξοδα.

Ο μακεδονομάχος Ιωάννης Τριβένης με ένοπλους στρατιώτες και έναν πολίτη. Οκτώβριος 1912.

Πώς ξεκίνησε να δημιουργεί όλη αυτή τη συλλογή; «Αφορμή στάθηκε η αναζήτηση φωτογραφιών με θέμα την Αποκριά, προκειμένου να εκτεθούν στο πλαίσιο ενός αποκριάτικου θεσμού που γεννήθηκε στα Γρεβενά το 2001», λέει ο συλλέκτης. «Ο φωτογραφικός πλούτος των οικογενειακών άλμπουμ που είχαν την ευγένεια να μου δείξουν τότε κάτοικοι της πόλης κινητοποίησε το ενδιαφέρον μου. Ετσι ξεκίνησα τη σύσταση της συλλογής μου με υλικό που αφορά κατά 95% τα Γρεβενά (φωτογραφίες, εφημερίδες, επιστολές, καρτ-βιζίτ, καρτ-ποστάλ κ.ά.), ενώ ταυτόχρονα επιδόθηκα σε μία μακροχρόνια έρευνα (αρχεία, συνεντεύξεις κ.ά.) για τη συγγραφή των βιβλίων μου και την τεκμηρίωση των φωτογραφιών».

Στα 18 χρόνια αυτής της αναζήτησης, ο κ. Νικόπουλος δαπάνησε χρόνο και χρήμα, ταξίδεψε στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει πολλές ιστορίες να αφηγηθεί. Επιλέξαμε δύο. «Δεν βρίσκω λόγια να περιγράψω πώς ένιωσα όταν ένας συμπολίτης μου μού παρέδωσε 300 αρνητικά φωτογραφιών από τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή, τα οποία είχε διασώσει λίγη ώρα πριν από την πλήρη καταστροφή. Ανάμεσά τους σώθηκαν τέσσερα καρέ από την είσοδο δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην πόλη των Γρεβενών ως απελευθερωτές, τον Μάρτιο του 1943. Οσο για τα ταξίδια μου, αξιομνημόνευτη είναι η συνάντησή μου στην Κωνσταντινούπολη με την εγγονή του Μπεκήρ Αγά, του τελευταίου Οθωμανού διοικητή των Γρεβενών, η οποία μου παραχώρησε σημαντικές φωτογραφίες από το αρχείο του παππού της».

Ζυθοπωλείον – Εδωδιμοπωλείον «Το Ζάππειον», μέσα δεκαετίας 1930.

Το λεύκωμα θα παρουσιαστεί στο Κέντρο Πολιτισμού Δήμου Γρεβενών στις 18 και 19 Αυγούστου, ώρα 19.30. Μετά την παρουσίαση της πρώτης ημέρας, στο κοντινό 1ο Δημοτικό Σχολείο θα γίνει βιντεοπροβολή με συσκότιση της περιοχής. Θα ακολουθήσουν τα εγκαίνια της έκθεσης «Στιγμιογραφίες. Γρεβενά 1912-1940», στο εσωτερικό του σχολείου. Διάρκεια: έως 29 Αυγούστου.

http://www.kathimerini.gr/