Καθώς περνούν τα χρόνια και αποσυρόμαστε από τον δημόσιο βίο, μας καταλαμβάνει η νοσταλγία του παρελθόντος. Τότε αντιλαμβανόμαστε το σφάλμα να μη τείνουμε ευήκοον ους στις διηγήσεις των γερόντων για τα συμβάντα κατά παλαιότερες εποχές, συμβάντα που σημάδεψαν τη ζωή των αμέσων προγόνων μας. Και επιχειρούμε να περισώσουμε όσα δεν έχουν ακόμη καλυφθεί από πέπλο λήθης.
Εκείνο που είναι το απλούστερο να ερευνηθεί και να καταγραφεί είναι το γενεαλογικό μας δένδρο. Αυτό αισθάνθηκε ως συναισθηματική ανάγκη ή ως χρέος να ερευνήσει ο συντοπίτης μας και συνάδελφός μου Αθανάσιος Χαντάβας. Με τα ισχνά δεδομένα είναι κατόρθωμα να εισδύσει κάποιος ακόμη και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Αθανάσιος οπισθοχώρησε χρονικά στα τέλη του 18ου. Δεν ήταν εύκολο, καθώς πέρα από τα στενά συγγενικά του πρόσωπα έπρεπε να αποτανθεί και σε συγχωριανούς του απόμακρους συγγενείς, που όμως οι συγγένειες συνέκλιναν με την χρονική οπισθοχώρηση. Οι απόψεις κάποιες φορές είναι αντικρουόμενες, καθώς υπάρχουν κενά μνήμης, αν και σε κάθε κοινωνική ομάδα κάποιοι τη συντηρούν κατά τρόπο εκπληκτικό. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ότι στην οικογενειακή παράδοση έχει διατηρηθεί ότι ο γενάρχης προέρχεται από το Χάντοβο Κοζάνης, τον σημερινό Πολύμυλο. Καθώς οι κάτοικοί του είχαν εκδιωχθεί από τους κατακτητές στις αρχές του 15ου αιώνα είναι εντυπωσιακό ότι συντηρήθηκε το συμβάν επί 600 περίπου έτη. Η αρχική εγκατάσταση των Χανταβαίων ήταν στο Πουλτσιάρ, διαλυμένο σήμερα οικισμό κοντά στους Μαυραναίους.
Καθώς προχωρούσε η συγγραφή και σχεδίαζε το γενεαλογικό δένδρο με τους κλάδους και τα παρακλάδια, αισθάνθηκε την ανάγκη να επεκταθεί σε κάτι βαθύτερο: Να γράψει την ιστορία του χωριού του. Είχε βέβαια προηγηθεί άλλος σε συγγραφή, ο Αθανάσιος Παπαζήσης, ολιγογράμματος εκείνος και με ελάχιστες πηγές στη διάθεσή του. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δημοσιευθεί πληθώρα ιστορικών εργασιών και πλέον ο ερευνητής της τοπικής ιστορίας μπορεί α αντλήσει επαρκή στοιχεία ακόμη και για την τουρκοκρατία σε επίπεδο οικισμού.
Ο Αθανάσιος αναζήτησε με επιμέλεια τις πηγές, απευθύνθηκε σε άλλους προ αυτού ερευνητές, έθεσε ερωτήματα, έλαβε απαντήσεις, τις εξέτασε και κατέληξε να συγγράψει ιστορικό πόνημα αξιόλογο. Η ίδρυση του οικισμού Κοσμάτι ανάγεται στην πρώιμη τουρκοκρατία. Διασώζεται στην τοπική παράδοση ότι στη θέση του οικισμού υπήρχε μοναστήρι, το οποίο πιθανόν να καταστράφηκε κατά την κατάκτηση. Κοσματίτης ήταν ένας από τους πρώτους ηγουμένους της εκ νέου ιδρυθείσης, μετά την καταστροφή της από τους Τούρκους, μονής του Σπηλαίου. Σε παρησία της μονής σώζονται τα ονόματα αφιερωτών από το Κοσμάτι. Καθώς αναπτύσσεται το δένδρο των Χανταβαίων προβάλλονται και τα προβλήματά τους. Πώς επί Αλή πασά αρπάχτηκαν τα κτήματά τους στο Πουλτσιάρ και έγιναν τσιφλίκι όχι Αλβανού μπέη αλλά Έλληνα της ομάδας των αληφρόνων κατοίκων των Γρεβενών.
Ο Αθανάσιος αναφέρεται στους αγώνες των σκλαβωμένων προγόνων μας κατά την όψιμη τουρκοκρατία και φθάνει στην εξιστόρηση του θλιβερού συμβάντος της εκτέλεσης συγχωριανών του από τους Γερμανούς, το οποίο ερεύνησε βαθύτερα. Πέραν αυτού παρουσιάζει τη θρησκευτική ζωή και προβάλλει το πλήθος των ενθυμήσεων που διασώθηκαν γραμμένες σε εκκλησιαστικά βιβλία, καταγράφει στοιχεία για την εκπαίδευση, τη μετανάστευση στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλα.
Ο Αθανάσιος κοπίασε για ένα χωριό, το οποίο η οικογένειά του άφησε, για να εγκατασταθεί στα Γρεβενά, όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις δέκα ετών. Στάθηκαν όμως αυτά αρκετά για να συντηρηθούν μνήμες, που τον παρότρυναν να ασχοληθεί με το παρελθόν. Η αγάπη του εκδηλώθηκε με την απόφαση να προσφέρει το βιβλίο δωρεάν σ’ όλους τους συντοπίτες του.
Αξίζει εν καιρώ να παρουσιαστεί το βιβλίο στα Γρεβενά και να παρακινήσει και άλλους να ασχοληθούν με την ιστορία του τόπου καταγωγής τους. Οι επερχόμενες γενιές θα τους ευγνωμονούν.
Απόστολος Παπαδημητρίου