Το Σπήλαιο Γρεβενών στην ορεινή ομορφιά του τόπου σε ένα πολυσχιδές ανάγλυφο περιτριγυρισμένο από πεύκα, βελανιδιές, ποτάμια και φαράγγια. Θα ακούσουμε τους ήχους από τα ρυάκια, τα ποτάμια από το φτερούγισμα των φύλλων υπό το χειμερινό αέρα. Τα γευτούμε το δασικά μονοπάτια, θα περάσουμε πέτρινα τοξωτά γεφύρια, απόκρημνες βουνοπλαγιές και θα συναντηθούμε με ανθρώπους γνήσιους και αυθεντικούς.

Ο Όρλιακας σε υψόμετρο 1000 μ., παρακλάδι από την βορειοανατολική Πίνδο και 25 χιλιόμετρα Δυτικά από τα Γρεβενά βρίσκεται το χωριό Σπήλαιο Γρεβενών. Για τους κατοίκους η ζωντανή φύση είναι καθημερινότητα, ενώ για τον επισκέπτη συναρπαστική αποκάλυψη. Η ομορφιά του και η ιδιαιτερότητα του τοπίου αναγνωρίστηκε από την πολιτεία που το  χαρακτήρισε και επίσημα «ως τόπο ιστορικό και ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους»(ΦΕΚ 526Β΄/8-5-1973).

Οικισμός σε βραχώδη κορυφογραμμή

Στη θέση του σημερινού χωριού υπήρχε σημαντικός αρχαίος οικισμός (τειχισμένος), που παρουσιάζει εξαιρετικά μεγάλη διάρκεια ζωής (από την προϊστορική ως τη βυζαντινή εποχή). Ο οικισμός ήταν χτισμένος πάνω σε μια ψηλή και βραχώδη κορυφογραμμή, που υψώνεται μέσα στο φυσικό υδάτινο δέλτα, το οποίο σχηματίζεται με τη συμβολή των ποταμών Βελονιά και Βενέτικου. Ο οικιστικός χώρος μοιάζει με απέραντο φυσικό φρούριο. Τρεις πλευρές του προστατεύονται από πανύψηλους και απόκρημνους βράχους, οι οποίοι σχηματίζουν ένα φυσικό απρόσβλητο τείχος.

 Πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα

Στο Σπήλαιο Γρεβενών έχουν βρεθεί αρχαιολογικά ευρήματα από την νεολιθική εποχή καθώς και χάλκινα όπλα, σπαθιά, πανοπλίες και άλλα αντικείμενα της Μυκηναϊκής εποχής. Κατάσπαρτα είναι και τα χωράφια του χωριού  από κομμάτια αγγείων, της Αρχαϊκής, της Κλασικής της Ελληνιστικής (Φιλίππου και Μεγάλου Αλεξάνδρου) και της Ρωμαϊκής εποχής. Στα θεμέλια της κοινοτικής βιβλιοθήκης βρέθηκαν αρκετοί τάφοι με πλούσια, χάλκινα ιδίως, ευρήματα, που χρονολογούνται στο τέλος της Χάλκινης εποχής. Στην πλατεία στο Σπήλαιο Γρεβενών, βρέθηκαν αρκετοί τάφοι με χάλκινα ευρήματα, κυρίως στολίδια γυναικών της ίδιας εποχής, αλλά και εξαρτήματα πολεμιστών.

 Αυθεντική φιλοξενία

Οι μόνιμοι κάτοικοι του Σπηλαίου ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία και την καλλιέργεια γης. Από τα πιο φημισμένα προϊόντα είναι τα φασόλια, η κατσικίσια φέτα και το τσίπουρο. Θα σας καλοδεχθούν και θα σας φιλοξενήσουν στον τόπο τους, γνήσιοι, αυθεντικοί και δοτικοί είναι περήφανοι για την καταγωγή τους. Ανήκουν στους Κουπατσαρέους. Μια από τις επικρατέστερες απόψεις για την ετυμολογική προέλευση του ονόματος Κουπατσάρης είναι πως προέρχεται από τη βλάχικη λέξη “κουπάτσιου” που σημαίνει βελανιδιά και ιδίως τα νεόφυτα γύρω από τον κύριο κορμό του δένδρου. Ίσως λοιπόν ονομάστηκαν έτσι, καθώς ζούσαν σε μία περιοχή όπου άλλοτε επικρατούσαν δάση βαλανιδιάς. Ωστόσο, υπάρχει και η άλλη άποψη, πως το όνομα προέρχεται από τη σλάβικη λέξη “κουπάτς” που σημαίνει σκαφτιάς-γεωργός και που ταιριάζει περισσότερο στους κατοίκους της περιοχής, καθώς οι περισσότεροι ήταν γεωργοί.

Κουπατσαραίοι υψηλόσωμοι και ευφυείς αγωνιστές

Οι Κουπατσαραίοι ήταν ανέκαθεν όλοι Ελληνόφωνοι. Γνωρίζουν όμως και μερικές βλάχικες λέξεις λόγω της επικοινωνίας τους με τους βλαχόφωνους κατοίκους των υψηλότερων χωριών της Πίνδου. Ασκούσαν, κυρίως, τα επαγγέλματα του κτηνοτρόφου, του αγωγέα (κιρατζή) και λιγότερο του γεωργού. Μεταξύ των κουπατσαραίων υπάρχουν και πολλοί κτίστες, σαματοποιοί (σαμαράδες), ξυλουργοί, τσαρουχοποιοί, ράπτες εγχωρίων ενδυμάτων κ.λπ.

Από το 17ο αιώνα έλκονται από τις προοπτικές, που δίνει η ενιαία μορφή της Βαλκανικής και γίνονται ονομαστοί αγωγιάτες που διασχίζουν από άκρη σε άκρη τη χερσόνησο, μεταφέροντας τα προϊόντα των Βλάχων στον κάμπο, ανεβάζοντας στην επιστροφή τα είδη που έλειπαν από το βουνό, βιοτεχνικά αγαθά, λάδι και το αλάτι. Οι δραστήριοι αυτοί ορεσίβιοι διατηρούσαν άριστες σχέσεις τόσο με τους βλαχόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν στα ψηλότερα μέρη της Πίνδου όσο και με τους Έλληνες του κάμπου.

Οι Κουπατσαραίοι, όπως περιγράφονται από τους περιηγητές, είναι υψηλόσωμοι, ευφυείς, ηρωικοί, ρωμαλέοι, ισχυροί και πατριωτικότατοι σε αισθήματα. Πάντοτε αντέδρασαν ενεργώς κατά του Τούρκικου ζυγού. Ουδέποτε δέχτηκαν ησύχως την τουρκική επιβολή και πάντα έπαιρναν μέρος στις Ελληνικές εξεγέρσεις είτε ως άτομα είτε ως ομάδες.

Τόπος απαράμιλλης ομορφιάς

Δυτικά από το χωριό περνάει ο ποταμός Περιβολιώτικος και από τα ανατολικά ο Σμιξιώτικος, στην ένωσή τους  δημιουργούν τον Βενέτικο τον κυριότερο παραπόταμο του ποταμού Αλιάκμονα. Στο παρελθόν περιβάλλονταν από ρωμαϊκά και βυζαντινά υψηλά τείχη αποτρέποντας οποιονδήποτε επίδοξο εισβολέα. Στα δυτικά του χωριού βρίσκεται ο εθνικός δρυμός Πίνδου με την Βάλια Κάλντα.

Στην είσοδο του χωριού εντυπωσιάζεται ο επισκέπτης από το  μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που χτίστηκε το 1633. Ο ρυθμός του είναι βυζαντινός και οι αγιογραφίες χρονολογούνται από το 1641 έως το 1658. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η ξυλόγλυπτη πόρτα του, το επίσης ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο, τα κειμήλια και οι εικόνες μεγάλης αξίας.

Ο Βενέτικος ποταμός

Ο επισκέπτης μένει έκθαμβος από την άγρια ομορφιά που απλώνεται μπροστά του βλέποντας το φοβερό πετρώδες ύψωμα με μια καταπληκτική Χαράδρα – Κοιλάδα τελείως αδιάβατη, ύψους- βάθους 300 μέτρα περίπου κι πλάτος – άνοιγμα 100 μέτρα περίπου στην οποία περνάει το ποτάμι ανήσυχο κι ορμητικό.

Ο Βενέτικος είναι ο μεγαλύτερος οι περιοχές γύρω από τον Βενέτικο χαρακτηρίζονται από μολασσικούς σχηματισμούς και αλλουβιακές αποθέσεις. Καθόλη την διαδρομή του, ο ποταμός σχηματίζει πολλούς και διαφορετικούς βιοτόπους. Μεγάλα φαράγγια, ήρεμες κοιλάδες και πυκνά παραποτάμια δάση εναλλάσσονται σε μια μοναδική διαδρομή, που κάποιος μπορεί να τη ζήσει και μέσω της δραστηριότητας του ράφτινγκ. Ο Βενέτικος είναι διάσημος για τα πολλά πέτρινα τοξωτά γεφύρια, όπως το γεφύρι της Πορτίτσας, του Αζίζ Αγά, του Σπανού, του Σταυροπόταμου, του Καλογήρου και του Καγκέλια.

Τα  όμορφα πέτρινα γεφύρια

Υπέροχο τοπίο που δημιουργεί το βαθύ φαράγγι με το καλά συντηρημένο γεφύρι και η ευκολία της πρόσβασης σ’ αυτό δημιουργούν ένα μνημείο απαράμιλλης και ασύγκριτης ομορφιάς. Ανάμεσα στα βουνά Σπηλαίου και Λυκότρυπας δημιουργείται η κοιλάδα Κανάβη. Η ευχάριστη αγκαλιά της κοιλάδας με τα νερά του ορεινού ρέματος να κυλούν νωχελικά ανάμεσα σε κροκάλες και πλατάνια, ημερεύει τη σκληρότητα της ορεινής γης.

Η κοιλάδα καταλήγει σε βαθύ φαράγγι, που ονομάζεται Πορτίτσα, ενώ η έξοδος του ονομάζεται Καρούτες. Την εικόνα έρχεται να συμπληρώσει στο βάθος το βράχινο φράγμα που σχηματίζουν σαν συμπληγάδες οι δυο αντικριστοί κάθετοι βράχοι το οποίο εμποδίζει αποφασιστικά το άπλωμα του μικρού οροπεδίου. Μπροστά από το στενόμακρο στόμιο του φαραγγιού που χάσκει σαν πόρτα που ξεχάστηκε ανοικτή, το πέτρινο γεφύρι της Πορτίτσας δρασκελίζει το ποτάμι δίνοντας διέξοδο στην επικοινωνία των ντόπιων ανάμεσα στο Σπήλαιο και το Μοναχίτι.

Στο πέτρινο γεφύρι του Κατσογιάννη

Βρίσκεται 2 χλμ. ανατολικά του χωριού Σπήλαιο Γρεβενών. Γεφυρώνει τον Βελόνια, παραπόταμο του Βενέτικου ποταμού, και χτίστηκε περίπου στα 1800. Είναι τρίτοξο γεφύρι, με συνολικό μήκος πάνω από 50 μ. Σήμερα σώζονται μόνο τα δυο βορειότερα τόξα του, ενώ το νότιο καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε από κατασκευή με οπλισμένο σκυρόδεμα. Το πλάτος του είναι 2,60 μ. και το ύψος της μεγαλύτερης (μεσαίας) καμάρας 7 μ. περίπου. Σώθηκε τμήμα του καλντεριμιού και του στηθαίου (προστατευτικές κατασκευές εκατέρωθεν του καταστρώματος του γεφυριού). Την ονομασία του την οφείλει σε σωζόμενο παρακείμενο μύλο, ιδιοκτησίας του ενοριακού ναού του Αγ. Αθανασίου Σπηλαίου, που τον δούλευε κάποιος Κατσογιάννης.