«Οι πανδημίες ξεκινούν σχεδόν πάντα με τη μετάδοση ενός ζωικού παθογόνου σε έναν άνθρωπο», γράφει ο βιολόγος Νέιθαν Γουλφ στην εισαγωγή του βιβλίου The Viral Storm. Η φετινή χρονιά ήταν, περισσότερο από άλλες, η απόδειξη αυτού του γεγονότος.

Το καλοκαίρι, αρκετούς μήνες αφού ο κοροναϊός εμφανίστηκε στον κόσμο, ο ΟΗΕ δημοσίευσε μια έκθεση που εξέταζε τη σχέση μας με τις ζωογόνες ασθένειες. Η άγρια ζωή, και η αυξανόμενη εγγύτητά μας προς αυτή, είναι η πιο συνηθισμένη πηγή τους, όμως τα οικόσιτα ζώα δεν είναι μόνο οι αρχικές πηγές, αλλά συχνά γίνονται πηγές μετάδοσης ή φορείς που λειτουργούν ως γέφυρες μεταξύ των άγριων ζώων και του ανθρώπου. «Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ζώων που εμπλέκονται σε ιστορικές περιπτώσεις ζωικής μετάδοσης είναι οικόσιτα (εκτρεφόμενα ζώα, εξημερωμένα άγρια ζώα και κατοικίδια), πράγμα που είναι λογικό εξαιτίας και της αυξημένης επαφής μας με αυτά».

Ποια ήταν, όμως, τα κυριότερα ξεσπάσματα πανδημιών που συνδέονται με την εκτροφή ζώων τα τελευταία 170 χρόνια;

Μυκοβακτήριο των βοοειδών

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Μεταδόθηκε από τις αγελάδες στον άνθρωπο στα τέλη του 19^ου – αρχές 20^ου αιώνα
• Τρόπος μετάδοσης: Βακτηριακή λοίμωξη, εξαπλώνεται από το γάλα των μολυσμένων ζώων. Μεταφέρεται μεταξύ των ανθρώπων από τον βήχα ή το σάλιο τους.
• Πού εντοπίστηκε: Σε όλο τον κόσμο
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Το μυκοβακτήριο των βοοειδών ανήκει στην «οικογένεια» της φυματίωσης, που είναι η κύρια αιτία θανάτου σε όλο τον κόσμο που να οφείλεται σε μόνο ένα μικρόβιο. Υπήρξαν σχεδόν 1,5 εκατ. θάνατοι από φυματίωση το 2018, αλλά μόνο 143.000 κρούσματα μυκοβακτηρίου βοοειδών. Η συγκεκριμένη ασθένεια παραμένει ενδημική στα βοοειδή σε όλο τον κόσμο, τα οποία θανατώνονται αν βγουν θετικά στο μικρόβιο.

Το γάλα πρόσφερε σημαντικά λιπαρά και ασβέστιο σε εκατμμύρια ανθρώπων με τα γαλακτοπωλεία εντός των πόλεων να φροντίζουν για τους αστικούς πληθυσμούς όλου του κόσμου, οι οποίοι ακόμη βρίσκονταν σε στάδιο ανάπτυξης. Παραλλαγές του βακτηρίου της φυματίωσης είχαν εμφανιστεί από τα τέλη της δεκαετίας του 1880, όμως επί αρκετά χρόνια μετά οι επιστήμονες διαφωνούσαν για το κατά πόσον η μορφή που εντοπιζόταν στα βοοειδή μπορούσε να μεταδοθεί στους ανθρώπους. Την ίδια στιγμή, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι κολλούσαν φυματίωση, με τα χαρακτηριστικά συμπτώματα του βήχα και της αιμόπτυσης, πίνοντας γάλα με το βακτήριο M.bovis. 65.000 άνθρωποι πέθαναν μεταξύ του 1912 και του 1937 μόνο στην Αγγλία και την Ουαλία. Το 1900 υπολογίζεται ότι περίπου το 10% όλων των θανάτων φυματίωσης προέκυψαν από το συγκεκριμένο βακτήριο. Όταν η επιστημονική κοινότητα κατέληξε ότι το παθογόνο όντως μπορούσε να μεταδοθεί στους ανθρώπους, το κίνητρο για την επιβολή παστερίωσης του γάλακτος ενισχύθηκε, μέχρι που κατέστη υποχρεωτικός στη Νέα Υόρκη το 1910. Αργότερα, το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν και άλλες περιοχές του πλανήτη.

Πυρετός Q

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους, το 1930
• Τρόπος μετάδοσης: Βακτηριακή λοίμωξη, μετάδοση από τον αέρα
• Πού εντοπίστηκε: Η Ολλανδία βίωσε τη χειρότερη έξαρση. Ο πυρετός Q κυκλοφορεί σε όλο τον κόσμο, ενώ συχνά εντοπίζεται στη Γαλλία και την Αυστραλία
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Μέχρι το 2016, 74 άνθρωποι είχαν πεθάνει από την ασθένεια στην Ολλανδία, μετά από έξαρση του 2007, ενώ 50.000 άτομα υπολογίζεται ότι έχουν μολυνθεί. Η ολλανδική κυβέρνηση έσφαξε περισσότερες από 50.000 κατσίκες σε 55 φάρμες προκειμένου να ελέγξει την εξάπλωση της ασθένειας.

Η ασθένεια πήρε το όνομά της από τον ερευνητή Δρ. Έντουαρντ Χόλμπρουκ που κλήθηκε να διερευνήσει τη μυστηριώδη ασθένεια που έπληττε ορισμένους εργάτες σε σφαγεία και γαλακτοκόμους στο Κούινσλαντ της Αυστραλίας το 1937. Το «Q» προέρχεται από την αγγλική λέξη query (έρευνα). Η έκθεσή του κατέληξε στο ότι «ενδέχεται να υπάρχει απόθεμα παθογόνων σε κάποιο ζώο», όμως η προσπάθειά του να εντοπίσει σε ποιο, απέτυχε. Το 2007 υπήρξε εκτεταμένη έξαρση σε περιοχή της Ολλανδίας, που ήταν πυκνοκατοικημένη και διέθετε πολλές φάρμες με κατσίκες. Το ξέσπασμα ακολούθησε μια περίοδο ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού κατσικών στην Ολλανδία και οδήγησε σε περισσότερα από 4.000 κρούσματα σε ανθρώπους. υπολογίζεται ότι το 2% των ατόμων που μολύνθηκαν, ανέπτυξαν χρόνιο πυρετό Q που κράτησε για μήνες ή και χρόνια μετά την αρχική λοίμωξη – η οποία ενίοτε ήταν ασυμπτωματική.

Σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε αγελάδες το 11985. Το 1996, οι επιστήμονες τη συνέδεσαν με την ασθένεια Creutzfeldt-Jakob σε ανθρώπους.
• Τρόπος μετάδοσης: Κατανάλωση μολυσμένου κρέατος.
• Πού εντοπίστηκε: Στη Βρετανία. Ενίοτε εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες.
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: 178 άτομα στη Βρετανία έχουν πεθάνει από αυτή την ασθένεια στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών. Εκατομμύρια βοοειδή έχουν θανατωθεί.

Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες κρίσεις δημόσιας υγείας που έχει βιώσει η Βρετανία στον αιώνα που μας πέρασε. Η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια, μια νευρολογική διαταραχή που προκαλείται από έναν ασυνήθιστο μεταδιδόμενο παράγοντα που αποκαλείται πριόν, άρχισε να κάνει την εμφάνισή της σε βοοειδή τη δεκαετία του 1970. Κύρια αιτία ήταν η χρήση κρέατος και οστών αγελάδων (ΜΒΜ), ορισμένες φορές μολυσμένων, σε ζωοτροφές. Περισσότερα από 100.000 βοοειδή επιβεβαιώθηκαν ως φορείς. Η χρήση ΜΒΜ απαγορεύτηκε το 1988, όμως καθώς το μικρόβιο εξαπλωνόταν, οι επιστήμονες άρχισαν να τη συνδέουν με μια σπάνια ασθένεια που αποκαλείται Creutzfeldt-Jakob. Η ασθένεια μπορούσε να παρουσιαστεί χρόνια μετά την κατανάλωση μολυσμένου κρέατος και προκαλούσε επώδυνα συμπτώματα – και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και τον θάνατο.

Γρίπη των πτηνών (Η5Ν1)

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους, το 1997.
• Τρόπος μετάδοσης: Άμεση ή έμμεση επαφή με μολυσμένα ζωντανά ή νεκρά πουλερικά ή μολυσμένα περιβάλλοντα, όπως οι αγορές ζωντανών πτηνών. Τα μολυσμένα πτηνά μετέδιδαν τον ιό της γρίπης μέσα από το σάλιο, τη βλέννα και τα περιττώματά τους.
• Πού εντοπίστηκε: Οι πρώτες περιπτώσεις μετάδοσης σε ανθρώπους εντοπίστηκαν στο Χονγκ Κονγκ. Η ασθένεια είναι πλέον ενδημική σε πληθυσμούς πουλερικών στο Μπαγκλαντές, την Κίνα, την Αίγυπτο, την Ινδία, την Ινδονησία και το Βιετνάμ.
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Η Η5Ν1 εξακολουθεί να μολύνει και να σκοτώνει εκατοντάδες ανθρώπους, με περισσότερα από 800 κρούσματα και 400 θανάτους να έχουν καταγραφεί μεταξύ του 2003 και του 2019.

Η γρίπη των πτηνών εμφανίζεται στους πληθυσμούς άγριων πτηνών σε όλο τον κόσμο, όμως μέχρι τη δεκαετία του 1990 ελάχιστοι είχαν υποπτευτεί ότι θα μπορούσε να μεταδίδεται σε ανθρώπους. Έτσι, όταν ένα αγόρι τριών ετών πέθανε από πνευμονική ανεπάρκεια στο Χονγκ Κονγκ το 1997, αρχικά όλοι πίστεψαν ότι ήταν ιογενής πνευμονία.

Όμως εντός λίγων μηνών, σε μια κίνηση που δημιούργησε τεράστιο σοκ στον ιατρικό κόσμο, διαπιστώθηκε πως ήταν ένα εξαιρετικά παθογόνο στέλεχος της γρίπης των πτηνών: Το Η5Ν1. Έξι άτομα είναι γνωστό ότι πέθαναν σε εκείνη την έξαρση, η οποία έφτασε μόλις ένα μήνα αφού ξέσπασμα Η5Ν1 σε εκτρεφόμενες χήνες στην Κίνα είχε οδηγήσει στη σφαγή περισσότερων από 300 εκατομμυρίων ζώων σε μια προσπάθεια ελέγχου της ασθένειας. Η μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο και η θνησιμότητα έχει καταγραφεί σε έναν αριθμό ασιατικών χωρών, όμως η πλειοψηφία των ανθρώπινων κρουσμάτων συνδέονται με άμεση ή έμμεση επαφή με ζωντανά ή νεκρά πουλερικά.

Πυρετός Νίπα

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους, το 1999.
• Τρόπος μετάδοσης: Ιική, κυρίως από τους χοίρους, όμως μπορεί να μεταδοθεί και από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της στενής επαφής.
• Πού εντοπίστηκε: Εμφανίστηκε στη Μαλαισία, ενώ αργότερα υπήρξαν ξεσπάσματα στο Μπαγκλαντές και την Ινδία.
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Στην πρώτη έξαρση καταγράφηκαν 105 θάνατοι, ενώ θανατώθηκαν 1 εκατομμύριο ζώα.

Η ξαφνική εμφάνιση μιας νέας ασθένειας στη Μαλαισία το 1999 προκάλεσε πανικό. Αρχικά, οι θάνατοι ανθρώπων στο μικρό χωριό Σουνγκάι Νίπα θεωρήθηκε ότι οφείλονταν στην ιαπωνική εγκεφαλίτιδα. Όμως η συνειδητοποίηση ότι η ασθένεια μεταδιδόταν απευθείας από τους χοίρους σήμαινε ότι οι χωρικοί εγκατέλειπαν πανικόβλητοι το χωριό, με τον στρατό να επεμβαίνει εντέλει για να θανατώσει τα ζώα. Τα γεγονότα ήταν η έμπνευση της ταινίας Contagion. Η ασθένεια, όπως αποδείχθηκε, είχε μεταδοθεί στους χοίρους από τις νυχτερίδες, στις οποίες προξενούσε μόνο ήπια συμπτώματα. Από τους μολυσμένους χοίρους ήταν εύκολο ο ιός να περάσει στους ανθρώπους που τους φρόντιζαν. Η ασθένεια προκαλεί στους ανθρώπους οξεία λοίμωξη του αναπνευστικού και θανατηφόρα εγκεφαλίτιδα, ενώ υπολογίζεται ότι έχει θνησιμότητα περίπου 40-75%.

SARS

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους, το 2002.
• Τρόπος μετάδοσης: Ιική, μεταδίδεται μέσω στενής επαφής με μολυσμένα σταγονίδια από βήχα ή φτέρνισμα. Μεταδίδεται από ζώα σε ανθρώπους μέσω στενής επαφής, σφαγής ή κατανάλωσης ανεπαρκώς ψημένου κρέατος σε περιοχές της Νότιας Κίνας.
• Πού εντοπίστηκε: Στην επαρχία Γκουανγκντόνγκ της νότιας Κίνας.
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Υπήρξαν μόνο 8.500 κρούσματα περίπου πριν η επιδημία ηττηθεί. Είχε θνησιμότητα 10-11% και στέρησε τη ζωή σε 800 άτομα. Χιλιάδες οικόσιτα ζώα θανατώθηκαν.

Η πρώτη έξαρση του SARS ήταν ένα πρώτο προειδοποιητικό σημάδι για τους φονικούς κινδύνους των κοροναϊών που μεταπηδούν από τα ζώα στον άνθρωπο. Πιστεύεται ότι ξεκίνησε από τις νυχτερίδες πριν μεταδοθεί στους ανθρώπους μέσω ενδιάμεσου είδους που λειτούργησε ως ξενιστής – συγκεκριμένα, μιας μοσχογαλής. Η Κίνα αρχικά κράτησε κρυφή την έξαρση, όμως αργότερα απολογήθηκε για την καθυστέρηση. Οι επιστήμονες κατάφεραν να εντοπίσουν την προέλευση του ιού σε ένα είδος νυχτερίδας, που τον μετέδωσε στη μοσχογαλή, η οποία εκτρέφεται και πωλείται στις αγορές της Κίνας. Ο ιός εξαπλώθηκε σε πολλές περιοχές του κόσμου, όμως οι κυβερνήσεις κινήθηκαν αποφασιστικά και η πανδημία περιορίστηκε μέχρι τον Ιούλιο του 2003.

Γρίπη των πτηνών (Η7Ν7)

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Εντοπίστηκε για πρώτη φορά στους ανθρώπους το 2003.
• Τρόπος μετάδοσης: Άμεση ή έμμεση επαφή με μολυσμένα νεκρά ή ζωντανά πουλερικά. Ο ΠΟΥ πιστεύει ότι ενδέχεται να υπήρξε μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο.
• Πού εντοπίστηκε: Στην Ολλανδία, όμως έχουν υπάρξει εξάρσεις και αλλού αργότερα.
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Περίπου 2.000 άτομα υπολογίζεται ότι είχαν μολυνθεί. Στην Ολλανδία, η γρίπη εξαπλώθηκε σε περισσότερες από 250 φάρμες πουλερικών και στο ένα τέταρτο των πουλερικών της χώρας (περίπου 30 εκατομμύρια ζώα), τα οποία στη συνέχεια θανατώθηκαν.

Η Η7Ν7 είναι άλλο ένα παράδειγμα γρίπης των πτηνών με υψηλή παθογένεια που μεταπήδησε στους ανθρώπους. Στα τέλη Φεβρουαρίου του 2003, στην ανατολική επαρχία Γκέλντερλαντ της Ολλανδίας, εργαζόμενοι σε φάρμες πουλερικών άρχισαν να ασθενούν. Τον Απρίλιο, ένας 57χρονος κτηνίατρος, που είχε επισκεφθεί τις φάρμες που πλήττονταν, ασθένησε με οξεία λοίμωξη του αναπνευστικού και πέθανε. Η Η7Ν7 εμφανίζεται περιοδικά σε πτηνά άλλων χωρών, όπως η Αγγλία, η Κίνα και η Ισπανία.

Η1Ν1 – Γρίπη των χοίρων

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους το 2009
• Τρόπος μετάδοσης: Ιική, από τον αέρα, μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω σταγονιδίων του βήχα ή του φτερνίσματος. Παλαιότερα στελέχη του ιού είχαν περάσει από τα ζώα στον άνθρωπο μέσω της στενής επαφής με μολυσμένο κρέας, για παράδειγμα μέσα σε σφαγεία.
• Πού εντοπίστηκε: ΗΠΑ
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Οι παγκόσμιοι θάνατοι υπολογίζονται στα 151.700 με 575.000 άτομα.

Όταν η γρίπη των χοίρων εντοπίστηκε για πρώτη φορά στους ανθρώπους τον Απρίλιο του 2009, τα γεγονότα έτρεξαν γρήγορα. Μέχρι τις 24 Απριλίου, τα Αμερικανικά Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών είχαν αναρτήσει στο διαδίκτυο το γονιδίωμα του ιού κι μέχρι τις αρχές Μαΐου είχαν κλείσει τα σχολεία. Τον Ιούνιο, ο ΠΟΥ κήρυξε πανδημία. Η ασθένεια, η οποία φαίνεται ότι μεταπήδησε σε ανθρώπους πρώτη φορά στο Μεξικό, γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Η πλειοψηφία των θανάτων αφορούν τη νοτιοανατολική Ασία και την Αφρική. Έρευνες έχουν δείξει ότι η ανάπτυξη του ιού υποβοηθήθηκε από τις εξαγωγές ζωντανών γουρουνιών μεταξύ ΗΠΑ και Μεξικού, πριν τελικά μεταπηδήσει στους ανθρώπους.

Αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Mers)

• Εντοπίστηκε πρώτη φορά: Σε ανθρώπους, το 2012
• Τρόπος μετάδοσης: Ιική λοίμωξη, μεταδίδεται μέσω άμεσης ή έμμεσης επαφής με μολυσμένα ζώα και από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω μολυσμένων σταγονιδίων του βήχα ή του φτερνίσματος
• Πού εντοπίστηκε: Αρχικά στη Σαουδική Αραβία, όμως πλέον έχει εξαπλωθεί τουλάχιστον σε 27 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Βρετανίας
• Αριθμός ανθρώπων και ζώων που μολύνθηκαν: Περισσότερα από 2.400 κρούσματα και τουλάχιστον 912 θάνατοι ανθρώπων

Όταν ο Δρ. Αλί Μοχάμεντ Ζακί εντόπισε τον Mers στο σάλιο ενός ασθενούς που περιέθαλπε μέχρι τον θάνατό του στη Σαουδική Αραβία, ξέσπασε διαμάχη για τον τρόπο με τον οποίο ενημέρωσε τον υπόλοιπο πλανήτη. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το έκανε παρά την πρόθεση της κυβέρνησης να το κρατήσει κρυφό και στη συνέχεια αναγκάστηκε να δραπετεύσει στην Αίγυπτο. Όμως οι αρχές της Σαουδικής Αραβίας ισχυρίζονται ότι μόλις ενημερώθηκαν έλαβαν τα κατάλληλα μέτρα για να αντιμετωπίσουν την έξαρση. Η εμφάνιση της ασθένειας συνδέθηκε με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού των καμήλων στη Σαουδική Αραβία, οι οποίες εκτρέφονταν για το κρέας και το γάλα τους, από το 1960  και έπειτα. Η ασθένεια έχει θνησιμότητα 35%.