Η σημερινή είδηση της εκδημίας του Καθηγητή Ευστάθιου Πελαγίδη , Δυτικομακεδόνα εξ Οινόης Καστορίας,  λύπησε όχι μόνο το σύνολο της ακαδημαϊκής κοινότητας του Παιδαγωγικού Δημοτικής Εκπαίδευσης, όπου ο ίδιος διετέλεσε Καθηγητής,  αλλά και το σύνολο του  προσωπικού και των Καθηγητών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας,  όπου ο εκλιπών είχε διδάξει για ικανό αριθμό ετών.

Δεν θα αναλωθώ στην περιγραφή του ήθους και του χαρακτήρα του, κάτι που είναι γνωστό τοις πάσι. Εκκινώ από την σημασία του ακαδημαϊκού του έργου, αυτού  που μας κατέλειπε.  Και από την αρχή διατυπώνω  την βεβαιότητα πως δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί υπερβολή  ο ισχυρισμός μου, ότι ο Στάθης Πελαγίδης υπήρξε  «ο σημαντικότερος ιστορικός της  προσφυγικής αποκατάστασης στη Δυτική Μακεδονία».  Αναφέρομαι σε ένα θέμα που διαχειρίστηκε πρώτος στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής.,  αντλώντας στοιχεία μέσα από τα Αρχεία της Κοινωνίας των Εθνών, [1]  τα οποία αφορούαν στις δράσεις της «Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων» (ΕΑΠ). Το βιβλίο μάλιστα που εκδόθηκε στη συνέχεια, το οποίο διασώζει λεπτομερείς καταγραφές για τη μεταβολή των δημογραφικών δεδομένων στη Δυτική Μακεδονία, άμα τη ελεύσει των προσφύγων,  αποτελεί έως σήμερα, αν και έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την έκδοσή του, σημείο αναφοράς για τους φοιτητές μας,   οι οποίοι διερευνούν τα ζητήματα της Δυτικής Μακεδονίας.

Πληθωρικός όντας  ο Πελαγίδης, συνέγραψε, τον αμέσως επόμενο χρόνο και εξέδωσε  μονογραφία, αφιερωμένη στη διερεύνηση του «κρυπτοχριστιανικού ζητήματος», [2] με πεδίο αναφοράς τον Πόντο, μια μονογραφία που δημιουργούσε το έναυσμα του προβληματισμού, τόσο για τον χαρακτήρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και για τις θρησκευτικές μειονότητες του χώρου, οι οποίες είχαν συστήσει τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας, μυστικής λατρείας και ταυτότητας.

Λίγο αργότερα, ο Πελαγίδης, όντας ευαίσθητος δέκτης των προσφυγικών προβλημάτων, ασχολήθηκε με την παλιννόστηση των προσφύγων, από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Επρόκειτο για την παλιννόστηση, την οποία διαχειριζόταν, από το 1991 και μετά,  το «Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης  Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων». Πιστός στις αξίες του,  που αφορούσαν στην στήριξη των κρατικών πρωτοβουλιών,  αλλά και εθισμένος στο να λειτουργεί μέσα από τις συσσωματώσεις και τους προσφυγικούς συλλόγους, ανέλαβε,   όχι μόνο την συμμετοχή   στην κοινωνική δράση για τους νεοπρόσφυγες,  αλλά και την  αποτύπωση και την ερμηνεία  των προβλημάτων που συνάντησαν  αυτοί, κατά την ενσωμάτωσή τους.

Έλαβαν έτσι σάρκα και οστά μια σειρά από μελέτες,  όπως οι μονογραφίες του «Η προσφυγική Ελλάδα. Ο πόνος και η δόξα»., [3]  «Ο Ελληνισμός της διασποράς»[4] και άλλα κείμενά του, που είτε εκδόθηκαν σε προσφυγικά έντυπα, είτε εκφωνήθηκαν ως  ομιλίες σε  συνέδρια του Δήμου, της Ευξείνου Λέσχη, και της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Ταυτόχρονα, ανταποκρινόταν θετικά και σε προσκλήσεις  που λάμβανε από τον ομογενειακό Ελληνισμό, ενώ  έγραφε συχνά στο περιοδικό «Εύξεινος Πόντος» ή αναλάμβανε τη συγκρότηση επιμορφωτικών σεμιναρίων για εκπαιδευτικούς, εκ μέρους του Δήμου Θεσσαλονίκης ή της Ευξείνου Λέσχης,  αντλώντας από τη συλλογική του δράση αυτοικανοποίηση, κύρος και  σκοπό ζωής.

Όπως είναι φυσικό, ο απόηχος των βιβλίων του  στους προσφυγικούς συλλόγους, ήταν σημαντικός. Γιατί ο Στάθης δεν περιόριζε τη γνώση του αποκλειστικά στα αμφιθέατρα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, όπου είχε εκλεγεί  Καθηγητής και  όπου  θεράπευε το γνωστικό αντικείμενο της  «Διδακτικής της Ιστορίας», αλλά  υπηρετούσε με συνέπεια την προσφυγική ιστορία, διενεργώντας έρευνα σε πρωτογενές αρχειακό υλικό..

Προέκυψαν με βάση αυτό το σκεπτικό μονογραφίες, που ασχολούνταν με την ηρωική δράση του ποντιακού αντάρτικου,  αλλά και με τη γενοκτονία,  [5] ή μικροϊστορικές περιγραφές της Τραπεζούντος,  [6]  αλλά και απόπειρες ιχνηλάτησης του καταμερισμού των προσφυγικών οικισμών,  [7]όλα βασισμένα στη μελέτη των  πηγών.

Το τελευταίο του έργο είναι αυτό που εξέδωσε μόλις έναν χρόνο πριν, με ερέθισμα τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή. Το βιβλίο αυτό, που μου έκανε την τιμή να το προλογίσω, αναφέρεται στις περιπέτειες των στρατιωτών αιχμαλώτων του Μικρασιατικού πολέμου. [8] Πρόκειται για μια σαφή τεκμηρίωση της άποψης ότι η πνευματική εγρήγορση του Στάθη Πελαγίδη ήταν σημαντική και παρούσα  ως το τέλος.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη παρουσίαση επισημαίνω ότι  όπως συνάγεται από όσα προαναφέρθηκαν, η συμβολή του Ευσταθίου Πελαγίδη στη διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης και της προσφυγικής ταυτότητας των κατοίκων της Μακεδονίας, αλλά και στην προβολή και συνειδητοποίηση  των προβλημάτων των  προσφύγων και των παλιννοστούντων  υπήρξε καθοριστική.

[1] Ε. Πελαγίδης Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923-1930). Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη, 1994.

[2] Ε. Πελαγίδης Το κρυπτοχριστιανικό ζήτημα στον Πόντο. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη, 1996

[3] Ε. Πελαγίδης Προσφυγική Ελλάδα. Ο πόνος και η δόξα. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη, 1997

[4] Ε. Πελαγίδης Ο Ελληνισμός της διασποράς. Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης, 2006

[5] Ε. Πελαγίδης Ο ηρωϊκός Πόντος. Γενοκτονία, Προσφυγιά, Ιστορία, Πολιτισμός. Θεσσαλονίκη: Τζιαμπίρης, 2006

[6] Ε. Πελαγίδης Τραπεζούντα μεγαλόφωτη, μεγαλόμουση, μεγαλόπνοη (1461-1923). Θεσσαλονίκη: Σταμούλης, 2014

[7] Ε. Πελαγίδης Μακεδονία, η κιβωτός των ξεριζωμένων Ελλήνων (1913-1930), Θεσσαλονίκη: Σταμούλης, 2019

[8] Ε. Πελαγίδης Μικρασιατική καταστροφή 1922. Η ζωή εν τάφω των Ελλήνων στρατιωτικών αιχμαλώτων. Αθήνα: Ινφογνώμων, 2023

Σ. Ηλιάδου-Τάχου, Καθηγήτριας Νέας Ελληνικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Προέδρου της Επιτροπής Πολιτισμού του Πανεπιστημίου.