Πρόσκοποι, ευζωνοπρόσκοποι, φαλαγγίτισες της τοπικής οργάνωσης Ε.Ο.Ν. και μαθήτριες του Γυμνασίου ποζάρουν πάνω σε υπερμεγέθη κατασκευή κατά τον εορτασμό της επετείου της 4ης Αυγούστου.
Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο φωτογραφικό λεύκωμα ΄΄Γρεβενά 1912-1940 φωτογραφικά ντοκουμέντα και τεκμήρια΄΄ 2018 του υπογράφοντα.

Το 1936, καθώς αυξάνονταν οι εργατικές διαμαρτυρίες, τα μεγάλα πολιτικά κόμματα επέλεξαν την υποστήριξη της αντικομουνιστικής καταστολής. Το πολιτικό αδιέξοδο που προκάλεσαν οι εκλογές του Ιανουαρίου, κατά τις οποίες οι βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί εξέλεξαν ίδιο αριθμό βουλευτών, αναδεικνύοντας ρυθμιστή το κομουνιστικό κόμμα, συνέτεινε στο παραπάνω κλίμα καταστολής.

Και ενώ οι Φιλελεύθεροι και οι Λαϊκοί συνέχιζαν τις διαπραγματεύσεις για τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης, ο θάνατος του υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή στις 13 Απριλίου 1936 ανάγκασε τον βασιλιά Γεώργιο να διαλέξει νέο πρωθυπουργό, επιλέγοντας τον Υπουργό Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Δεμερτζή Ιωάννη Μεταξά. Στις 4 Αυγούστου του 1936 με την αιτιολογία της αποτροπής ταραχών, εξαιτίας της προγραμματιζόμενης 24ωρης απεργίας των εργατών Αθηνών , Πειραιά και Θεσσαλονίκης και έπειτα από τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά, ο Μεταξάς ανέστειλε άρθρα του συντάγματος και επέβαλε δικτατορία. Σε ραδιοφωνική του ομιλία στις 10 Αυγούστου 1936 κάλεσε τους νέους να σταθούν στο ύψος «της μόνης πραγματικότητας που είναι το Ελληνικό Έθνος» και να αντισταθούν σε νέες ιδέες.

Τρεις μήνες αργότερα με τον Α.Ν. 334 της 7ης Νοεμβρίου 1936 συστάθηκε η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας και σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο όλα «εν γένει» τα αθλητικά, γυµναστικά και φίλαθλα σωµατεία και οι αθλητικές ομοσπονδίες της χώρας θέτονταν «υπό την εποπτείαν» του Ανωτάτου ∆ιοικητικού Συµβουλίου της ΕΟΝ. Πρόεδρος του Ανωτάτου αυτού ∆ιοικητικού Συµβουλίου ήταν εξαρχής ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως Ιωάννης Μεταξάς και επικεφαλής της νεολαίας ο Αλέξανδρος Κανελλόπουλος, γόνος οικογένειας βιομηχάνων. Την 20η Νοεμβρίου εκείνου του έτους το κοινοτικό συμβούλιο των Γρεβενών, έπειτα από διαταγή της Νομαρχίας Κοζάνης, όρισε επιτροπή που αποτελούνταν από κοινοτικούς συμβούλους και σε συνεργασία με καθηγητές και διδασκάλους θα μεριμνούσε και θα οργάνωνε στην πόλη την εθνικιστική οργάνωση Ε.Ο.Ν.

Στις 9 Δεκεμβρίου και έπειτα από συμβιβασμό μεταξύ του Μεταξά και των ανακτόρων, γενικός αρχηγός ανέλαβε ο αρχηγός του προσκοπισμού και διάδοχος του θρόνου Παύλος, ενώ οι πριγκίπισσες Φρειδερίκη και Ειρήνη ανέλαβαν τιμητικά την ανώτατη διοίκηση και τη γενική επιθεώρηση των γυναικείων σχηματισμών της νεολαίας του Μεταξά.

Στη συνέχεια, βάσει του άρθρου 4 του Α.Ν. 1798/1939, διατάχθηκε υποχρεωτικά η συγχώνευση της οργάνωσης των προσκόπων με την Ε.Ο.Ν. Στην οργάνωση της Ε.Ο.Ν. αναφέρεται ότι ήταν οργανωμένα 15.000 μέλη το 1938, 750.000 μέλη το 1939 και 1.250.000 το 1940. Ο Ιωάννης Μεταξάς σε διάγγελμά του με αφορμή τη συμπλήρωση δύο ετών από την ίδρυση της Ε.Ο.Ν. δήλωνε: Όλες οι κοινωνικές τάξεις είναι μέσα στην ΕΟΝ πλούσιοι, πτωχοί, ανώτεροι και κατώτεροι, παιδιά των σχολείων και παιδιά των εργοστασίων. Επίσης, πίστευε ότι το ιδεώδες της ισότητας όφειλε να αναμορφωθεί στους κόλπους του καθεστώτος. Η αυθεντική έκφρασή της συντελούνταν κατά τον Μεταξά στους κόλπους της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας.

Διατάχθηκαν όλες οι αρχές και οι υπηρεσίες του κράτους και υποχρεούνταν να συμβάλουν στην εκπλήρωση των σκοπών της Ε.Ο.Ν. με πάσης φύσεως ηθική και υλική ενίσχυση. Οι εκπαιδευτικοί των σχολείων όφειλαν να οδηγήσουν στην Ε.Ο.Ν. τους νέους ομαδικά, ενώ τα σωματεία υποχρεώθηκαν να στείλουν στην οργάνωση τα παιδιά των μελών τους.

Σε έγγραφο της Νομαρχίας Κοζάνης με ημερομηνία 7 Μαρτίου 1939 που απέστελλε ο Νομάρχης Στ. Τσούσης στον Σταθμάρχη της Χωροφυλακής Πολυνερίου ζητούνταν να διενεργηθεί ανάκριση για να εξακριβωθούν οι λόγοι που οι κάτοικοι της περιφέρειας του σταθμού δεν έστελναν τα τέκνα τους στην Ε.Ο.Ν.

Οι ομάδες των αγοριών χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες, τα αγόρια 8-14 ετών που ανήκαν στην ομάδα των σκαπανέων και τα αγόρια 15-25 ετών που ανήκαν στην ομάδα των φαλαγγιτών. Στα κορίτσια αντίστοιχα η νεώτερη ηλικιακά ομάδα ονομαζόταν σκαπάνισσες και η μεγαλύτερη φαλαγγίτισσες.

Πρώτος αρχηγός της Ε.Ο.Ν. Γρεβενών το 1937 ήταν ο Θωμάς Ζαμκίνος, γιος του δικηγόρου και πρώην βουλευτή των Φιλελεύθερων Νικολάου Ζαμκίνου. Σε τηλεγράφημα που απέστειλε την 28η Οκτωβρίου 1937 στην περιφερειακή διοίκηση Ε.Ο.Ν. Νομού Κοζάνης ανέφερε: Εθνική Νεολαία Επαρχίας Γρεβενών συγκεντρωμένη δια εμού διαδηλοί την πίστη και αφοσίωσιν προς την εθνικήν κυβέρνησιν stop διαδηλώ επιθυμίαν όπως επιθεωρήσετε ερχόμενοι άπαντα παραρτήματα. Αρχηγός Ζαμκίνος.

Το 1938 την τοπική διοίκηση ανέλαβε ο Αλέξανδρος Ζγώνης, ο μετέπειτα δήμαρχος της πόλης κατά την περίοδο της “Χούντας των Συνταγματαρχών”, ο οποίος τον Αύγουστο του 1938, από κοινού με τον μετέπειτα Ειρηνοδίκη Αθανάσιο Ράχο, εξέδωσε υπό τον έλεγχο της Διεύθυνσης Τύπου και Διαφώτισης της Ε.Ο.Ν. Γρεβενών έντυπο με συλλογή 102 δημοτικών τραγουδιών, που τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Παντελή Τζώνου και πωλούνταν 30 δραχμές. Τον Οκτώβριο του 1938 άρχισε να τυπώνεται και να κυκλοφορεί το περιοδικό της Ε.Ο.Ν. «Η Νεολαία», το οποίο κυκλοφόρησε σε 133 τεύχη, ενώ παράλληλα εκδόθηκαν για λογαριασμό των μελών της οργάνωσης τα βιβλία Φύσις και τέχνη, Έξοδος του Μεσολογγίου, Αγροτικόν μέλλον, Η Ελλάς προ της 4ης Αυγούστου και Ο Κομουνισμός εις την Ελλάδα.

Κατά τα έτη 1939-1940 ανέλαβε τη διοίκηση της Ε.Ο.Ν. ο διορισμένος στο Γυμνάσιο Γρεβενών καθηγητής γυμναστικής Αλέξανδρος Κοτσάνης. Καταγόμενος από το Λιβάδι Αρκαδίας, νυμφεύτηκε στα Γρεβενά την 4η Δεκεμβρίου 1932 την κόρη του ιατρού και πρώην κοινοτάρχη Αλεξίου Παπαλεξίου Θάλεια. Ένα χαρακτηριστικό γεγονός πού αποκαλύπτει στοιχεία του χαρακτήρα του, υπήρξε η υπό την πλήρη ευθύνη και τις αυστηρές διαταγές του συγκέντρωση και μετάβαση των μαθητών του Γυμνασίου στο γυμναστήριο της πόλης στην περιοχή του Αγίου Αχιλλείου για εκγύμναση, η οποία πραγματοποιούνταν σε πλήρη στοίχιση. Κατά τη διαδρομή και όταν η ομάδα των μαθητών πλησίαζε στο Ρουμανικό Γυμνάσιο, τους έδινε εντολή να τραγουδήσουν όλοι μαζί ρυθμικά και όσο πιο δυνατά μπορούσαν τον ελληνικό εθνικό ύμνο, αντιπαρατιθέμενοι στην προπαγανδιστική πολιτική της Ρουμανίας. Κατά τη διάρκεια της θητείας του είχε την ευθύνη για τον διορισμό και για την αντικατάσταση, όπου αυτό απαιτούνταν, στελεχών και αρχηγών της οργάνωσης στις έδρες των λόχων. Σε αναφορά που απέστειλε στις 23 Φεβρουαρίου 1939 στη Νομαρχία Κοζάνης, ενημέρωνε για την αντικατάσταση του Αρχηγού του λόχου της Ε.Ο.Ν. Κρανιάς Χαράλαμπο Παπαξάνθη από τον Κωνσταντίνο Κουτίκα, που διέθετε περισσότερα προσόντα.

Με έγγραφο της 28ης Μαρτίου 1939, που υπέγραφε και απέστελλε ο ίδιος ως διοικητής της Ε.Ο.Ν. Περιφέρειας Γρεβενών στον διευθυντή του Γυμνασίου, εξέφραζε τις θερμότατες ευχαριστίες της οργάνωσης προς τους μαθητές του Γυμνασίου για το ανέβασμα της θεατρικής παράστασης «Η έξοδος του Μεσολογγίου» αφιλοκερδώς.

Το ίδιο έτος η οργάνωση αρρένων της περιφερειακής διοίκησης της Ε.Ο.Ν. Νομού Κοζάνης περιλάμβανε έξι Υποδιοικήσεις. Μία από αυτές ήταν εκείνη των Γρεβενών με τις υπ’ αριθμ. 160 και 161 φάλαγγες, συνολικής δύναμης 7 ταγμάτων. Τα αιτήματα οικονομικών ενισχύσεων των αναγκών οργάνωσης των ταγμάτων αποστέλλονταν από την Επαρχία Γρεβενών προς τη Νομαρχία Κοζάνης, όπως λ.χ. το αίτημα πληρωμής της αγορασθείσας σημαίας από την Ε.Ο.Ν. του τάγματος Κνίδης, αξίας 300 δραχμών.

Ο Μεταξάς θεωρούσε ως ιδιαίτερο σημαντικό “όπλο” την υποστήριξη του καθεστώτος από την Ε.Ο.Ν. και για τον λόγο αυτό την υποστήριζε ιδιαίτερα μέσα από συστηματικές ενέργειες και με ισχυρή χρηματοδότηση. Πάνω σε αυτό το πλαίσιο οργάνωσης τα στελέχη της πρώτης γραμμής της περιφερειακής οργάνωσης επισκέπτονταν τις τοπικές οργανώσεις για να εκτιμήσουν την πορεία τους, όπως συνέβη στις 10 Μαρτίου 1937 κατά την επίσκεψη του γενικού αρχηγού της Ε.Ο.Ν. Κοζάνης Γεωργίου Καρακώτσου στην έδρα του Λόχου του 1ου Τάγματος στις Αμυγδαλιές Γρεβενών.

Παρελάσεις πραγματοποιούνταν στην εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου και στις επετείους της 4ης Αυγούστου και αποσκοπούσαν στην ενίσχυση του εθνικού φρονήματος και του ομαδικού πνεύματος. H συγκέντρωση όλων των τμημάτων των δημοτικών σχολείων, του γυμνασίου, των προσκόπων και όσων άλλων συμμετείχαν στις παρελάσεις γινόταν στην είσοδο του κυλινδρόμυλου των αδελφών Αναγνώστου. Από εκεί ξεκινούσαν με συγχρονισμένο βηματισμό και με κατεύθυνση τη βόρεια πλευρά της Πλατείας Αιμιλιανού. Η συγκέντρωση των τμημάτων της Ε.Ο.Ν. για τη συμμετοχή στις παρελάσεις, τις λαμπαδηφορίες και τις λοιπές εκδηλώσεις στην πόλη πραγματοποιούνταν στον ακάλυπτο χώρο δίπλα από το Γυμνάσιο και πάντοτε υπό τα παραγγέλματα του εκάστοτε αρχηγού.

Τις απογευματινές ώρες πραγματοποιούνταν θεατρικές παραστάσεις με εθνικό περιεχόμενο και πρωταγωνίστριες δαφνοστεφανωμένες μαθήτριες με άσπρες φορεσιές, μέλη της τοπικής οργάνωσης Ε.Ο.Ν., που έφεραν στο στήθος άσπρες κορδέλες με λέξεις αναγραμμένες με γαλάζιο χρώμα. Οι φορεσιές παρέπεμπαν σε ενδύματα της αρχαίας Ελλάδας και στις αναγραφόμενες λέξεις περιέχονταν στοιχεία εθνικής αναφοράς και ανάτασης, όπως Πατρίδα, Νίκη, Ελευθερία, Ιστορία, Δόξα, Ελλάδα, Κύπρος, Βόρειος Ήπειρος. Στις παραστάσεις της Ε.Ο.Ν. συμμετείχε και η Φιλαρμονική, ενώ σε κάποια σημεία της παράστασης οι μουσικοί συνόδευαν με πένθιμο μουσικό ηχόχρωμα την αλυσοδεμένη Βόρειο Ήπειρο που την εξέφραζε καλλιτεχνικά κάποια φαλαγγίτισσα.

Οι παραστάσεις δίνονταν στην Πλατεία Αιμιλιανού υπό τα φώτα των λίγων λουξ, αφού όμως από τις προηγούμενες ημέρες είχαν κατασκευαστεί εντυπωσιακά σκηνικά με το ψηλότερο σημείο των κατασκευών να κοσμείται από βασιλικές κορώνες, εθνόσημα και σύμβολα της Ε.Ο.Ν. Η οργάνωση είχε στρατιωτικό χαρακτήρα και τα μέλη της φορούσαν χαρακτηριστικές στολές μπλε σκούρου χρώματος, χαιρετούσαν στρατιωτικά με το χέρι παρατεταμένο και την παλάμη ανοιχτή, όπως και στο φασιστικό χαιρετισμό. Το σήμα της Ε.Ο.Ν. ήταν ένας διπλός μινωικός πέλεκυς που περιβαλλόταν από φύλλα δάφνης και στο πάνω μέρος κοσμούνταν με το στέμμα της Βασιλείας. Την ίδια χρονική περίοδο το αντίστοιχο σήμα της φασιστικής Ιταλίας του Μπενίτο Μουσολίνι ήταν ο αρχαίος ρωμαικός πέλεκυς.

Και ενώ στην επαρχία πραγματοποιούνταν πολιτιστικά δρώμενα εθνικού ενδιαφέροντος και ύφους, στην Αθήνα του Μεσοπολέμου ο λογοτέχνης, θεατρικός συγγραφέας και διευθυντής του Βασιλικού Θεάτρου Κωστής Μπαστιάς υμνούσε έκθαμβος τη μέριμνα του Μεταξά για τον πολιτισμό. Αλλά και οι απόψεις της ηθοποιού του θεάτρου Μαρίκας Κοτοπούλη είναι άξιες αναφοράς. Η ηθοποιός συνέδεε τα νοήματα της παράστασης της νεολαίας της Ε.Ο.Ν. «Πενθεσίλειας» με τους στόχους του καθεστώτος, θεωρώντας την ενσάρκωση των ιδεωδών του και της οργάνωσης της νεολαίας του.

Κατά τα χρόνια δράσης της Ε.Ο.Ν. πραγματοποιούνταν συσσίτια, που ετοιμάζονταν σε οίκημα κυκλικού σχήματος στο προαύλιο του Γυμνασίου. Εκεί παρασκευάζοταν το φαγητό και στη συνέχεια μεταφερόταν μέσα στο σχολείο, καθώς στους διαδρόμους του κάτω ορόφου αναπτύσσονταν τραπεζαρία, όπου σερβίρονταν όλοι ανεξαιρέτως οι μαθητές. Σε αυτόν τον χώρο ενίοτε προβάλλονταν στα μέλη της νεολαίας ταινίες βωβού κινηματογράφου αλλά και προπαγανδιστικά επίκαιρα εθνικής ομοψυχίας και ενδιαφέροντος.

Κατά τη διάρκεια του εορτασμού της επετείου της 4ης Αυγούστου του 1939, στην πρόσοψη της Εθνικής Τράπεζας που στεγάζονταν στο νεόδμητο κτίσμα της οικογένειας Θάνου στην πλατεία Αιμιλιανού, η οργάνωση ανήρτησε κινηματογραφικό πανί για την προβολή κινηματογραφικής ταινίας με ήχο, για πρώτη φορά στην πόλη. Την ίδια βραδιά συνεχίστηκαν οι προβολές αποσπασμάτων παρελάσεων από μεγάλες πόλεις της Ελλάδας με πρωταγωνιστές φαλαγγίτες και φαλαγγίτισσες και οι εκδηλώσεις της επετείου έκλεισαν με το παιάνισμα εμβατηρίων και την καθιερωμένη λαμπαδηφορία με τη συνοδεία της Φιλαρμονικής, που περιδιάβαινε απ’ άκρη σε άκρη στην πόλη σε πλήρη στοίχιση και βηματισμό.

Στα χρόνια της κυριαρχίας και της υποχρεωτικής συμμετοχής στην οργάνωση, χαρακτηριστική υπήρξε η στάση κάποιων δασκάλων, όπως ο Θεόδωρος Θεοδωρίδης, υπεύθυνος της μετέπειτα αναδάσωσης του περιαστικού άλσους της πόλης, που υπηρετούσε στο Δημοτικό Σχολείο Έξαρχου, και την 26η Ιουνίου 1938 έκλεινε τη θριαμβευτική ομιλία του υπέρ του καθεστώτος με τη φράση: Ζήτω ο χαλύβδινος αρχηγός, μέγας στρατιωτικός και πολιτικός Ιωάννης Μεταξάς.

Μια ανταπόκριση της εφημερίδας «Μακεδονικό Βήμα» της Κοζάνης με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1940 αναφέρει ότι στο χωριό Ζιάκας Γρεβενών με αφορμή την εκδήλωση για την ονομαστική εορτή του Ιωάννη Μεταξά ο δάσκαλος Βασίλης Γκανάτσιος, ο μετέπειτα καπετάνιος του ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο Χείμαρρος, στον εμπνευσμένο λόγο του και μέσα σε κλίμα κατανυκτικής συγκίνησης ανέπτυξε τη δράση του εθνικού Κυβερνήτη και έκανε συστάσεις για πίστη και αφοσίωση στο πρόσωπό του.

Με την είσοδο των Γερμανών στη χώρα οι κατακτητές δεν κατεδίωξαν τα μέλη της Ε.Ο.Ν., υποχρέωσαν όμως την κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου να διαλύσει την οργάνωση. Έτσι η Ε.Ο.Ν. διαλύθηκε και τα γραφεία της έκλεισαν τον Ιούνιο του 1941. Η διάλυση της ανακοινώθηκε επίσημα και από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου τη 18η Νοεμβρίου 1941.

Mazower M., Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, μτφρ. Σπ. Μαρκέτος, Α΄ ανατύπωση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009.

Πλουμίδης Σπ., Το καθεστώς Μεταξά, 1936-1940, Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά 1936-1941, συλλογικό έργο, 1η έκδοση, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα 2010.

Α.Ν. «Περί συστάσεως Εθνικής Οργανώσεως της Νεολαίας», Εφηµερίς της Κυβερνήσεως, τ. Α´, αρ. 499, 10 Νοεμβρίου 1936.

Αρχείο Δήμου Γρεβενών, απόφαση υπ’ αριθμ. 333/20-11-1936 Κοινοτικού Συμβουλίου Γρεβενών.

Εφηµερίς της Κυβερνήσεως, τ. Α´, αρ. 461, 9 Δεκεμβρίου 1938.

Μπογιατζής Β., Μετέωρος μοντερνισμός, τεχνολογία, ιδεολογία της επιστήμης και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922-1940), εκδ. Ευρασία, Αθήνα 2012.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φ. 30, έγγραφο Νομαρχίας Κοζάνης προς Σταθμάρχη Χωροφυλακής Πολυνερίου Γρεβενών, αρ. πρωτ. 7467/07-03-1939.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φ. 25, έγγραφο Νικολάου Ζαμκίνου προς Νομαρχία Κοζάνης, 28 Οκτωβρίου 1937.

Ζγώνης Αλ., Ράχος Αθ., Εθνική Οργάνωσις Νέων, Διεύθυνσις Τύπου & Διαφωτίσεως, Γρεβενά 1938.

ΓΑΚ Κοζάνης, έγγραφο Νομαρχίας Κοζάνης προς Ταμείο Γρεβενών, απόφαση 17021/24-05-1939.

Εφημ. Φωνή Δυτικής Μακεδονίας, 11/12/1932.

Γιάννης Λάιος, συνέντευξη, Γρεβενά, 09/04/2017.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φ. 182, έγγραφο ΕΟΝ Γρεβενών προς Νομαρχία Κοζάνης, 23 Φεβρουαρίου 1939.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης, φ. 10, έγγραφο ΕΟΝ Γρεβενών προς Γυμνασιάρχη Γρεβενών, 28 Μαρτίου 1939.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φ. 26, έγγραφο Επαρχίας Γρεβενών προς Νομάρχη Κοζάνης, 20 Οκτωβρίου 1938.

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φ. 29, έγγραφο Κοινότητας Αμυγδαλών προς Νομάρχη Κοζάνης, 20 Μαρτίου 1937.

Νικόλαος Θώμας, συνέντευξη, Γρεβενά, 09/04/2017.

Περ. Τα γράμματα και οι τέχνες, τ. 4ος, τεύχ. 24ο (Αύγουστος 1939), 550-553.

Χρήστος Τσιανάκας, συνέντευξη, Γρεβενά, 31/12/2016.

Χαράλαμπος Αναγνώστου, συνέντευξη, Γρεβενά, 03/01/2016.

ΓΑΚ Κοζάνης, Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης, ομιλία δασκάλου Θεοδώρου Θεοδωρίδη, 26 Ιουνίου 1938.

Βήττος Χρ., Τα Γρεβενά του Μεσοπολέμου (1920-1940), εφημ. Χρονικά Δυτικής Μακεδονίας, 16/09/2011.

Φωκά Ιω., Γιατί διελύθη η Ε.Ο.Ν., εφημ. Εστία, 14/04/2007.