Η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών ως προστατευτικός παράγοντας απέναντι στις συνέπειες του ψυχικού τραύματος.Της Μαρίας Κατσαρού-Ψυχολόγος/Συστημική Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια/Τραυματοθεραπεύτρια (EMDR)

Είναι κοινή παραδοχή πως η οικογένεια είναι ο πυρήνας της κοινωνίας μας και μια μικρογραφία του τι συμβαίνει σε ένα κοινωνικό σύνολο. Όταν η κοινωνία βρίσκεται σε κρίση (όπως φτώχια, συνέπειες πολέμου, οικονομική κρίση, φυσικές καταστροφές και ό,τι άλλο) τότε και η οικογένεια λειτουργεί μέσα σε ένα πιεστικό πλαίσιο οικονομικό ,ψυχολογικό, υπαρξιακό. Η ευαλωτώτητα της παιδικής ηλικίας ,τοποθετεί τα παιδιά ως τον πιο αδύναμο κρίκο της οικογένειας ,όπου αποτελεί πρόκληση για τους ειδικούς ,τους Θεσμούς και την τοπική κοινωνία να γνωρίζουν πώς να αντιδράσουν.

Τον Δεκέμβριο του 1932 στο νεανικό περιοδικό «Νέοι Πρωτοπόροι» δημοσιεύτηκε ένα συγκλονιστικό κείμενο του Δημήτρη Γλυνού, με στόχο να προβάλει το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν τα πρώτα θύματα εκείνης της κρίσης και της πολιτικής: τα παιδιά. Ως αντίδοτο της κοινωνίας στην κρίση πρότεινε την έννοια της αλληλεγγύης  ως στοιχείου σύμφυτου με τις αξίες τους ανθρώπου.

Μεγάλος αριθμός ερευνών έχει αφιερωθεί στην συμβολή των κοινωνικών και οικογενειακών παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη συναισθηματικών και συμπεριφορικών δεξιοτήτων ή αντίστοιχα διαταραχών σε παιδιά και έφηβους. Η έρευνα έχει δείξει ότι παιδιά που έχουν μεγαλώσει σε στερημένο, διαταραγμένο, ή δυσλειτουργικό περιβάλλον έχουν αυξημένο κίνδυνο να εκδηλώσουν ένα ευρύ φάσμα δυσχερειών, οι οποίες συνδέονται με ψυχολογικά προβλήματα, παραβατικότητα, χρήση ουσιών και ακαδημαϊκή αποτυχία (Fiese, Wilder & Bickhan, 2000). Επιπλέον, οι ίδιοι παράγοντες (το παιδί, η οικογένεια, η κοινότητα, το σχολείο) μπορούν να λειτουργήσουν ως σημαντικοί πόροι/πόλοι ενδυνάμωσης και προστατευτικά κελύφη ή ως μηχανισμοί προαγωγής και διευκόλυνσης ανάπτυξης των ατομικών δεξιοτήτων (Garbarino & Ganzel, 2000).

Ψυχικό Τραύμα

Το τραύμα αναφέρεται σε μια κατάσταση όπου το άτομο βιώνει πληθώρα αρνητικών επιδράσεων που προέρχονται από εξαιρετικής έντασης στρεσογόνα γεγονότα, τα οποία δεν μπορεί να επεξεργαστεί ψυχικά..

Τα συναισθήματα είναι πρωτόγνωρα (συνήθως απειλητικά), πολύ έντονα. Κάποιες φορές δεν θυμόμαστε καν τι έγινε. Όταν όμως υπάρξει η κατάλληλη αφορμή ή σε μια κρίσιμη περίοδο της ζωής μας, ο τρόμος και η απόγνωση έρχονται στην επιφάνεια. Συνέπεια μπορεί να είναι η εκδήλωση μιας μετατραυματικής διαταραχής, κατάθλιψης, φοβίας ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων.

Όσο ποιο μικρή είναι η ηλικία του ατόμου που βιώνει μια τραυματική εμπειρία τόσο πιο ευάλωτο είναι το άτομο να αντιδράσει απέναντι στο τραυματικό ερέθισμα.

Η πρώιμη έκθεση του παιδιού σε τέτοιου επιπέδου έντονες τραυματικές συνθήκες κατά τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου δόμησης του ψυχισμού, δημιουργεί ιδιαίτερα επιβαρυμένες καταστάσεις, που αν δεν διαμεσολαβηθούν και δεν δοθεί η δυνατότητα στο παιδί να τις επεξεργαστεί, μπορούν να προκαλέσουν σειρά σοβαρών επιπτώσεων (ψυχικών και σωματικών) στην ενήλικη ζωή

Πέρα από τα άκρως τραυματικά γεγονότα όπως είναι ο πόλεμος ,η βία ,η απαγωγή ,τα ατυχήματα ,οι οικονομικοκοινωνικές κρίσεις, θα πρέπει να επισημάνουμε πως η παραμέλη­ση και η μη δημιουργία ενός ασφαλούς δεσμού με το παιδί , δημιουργεί τραύματα.

Ειδικά στο βρέφος το ψυχικό τραύμα είναι συχνά απόρροια της παρατεταμένης έκθεσης του σε συνθήκες στέρησης της μητρικής φροντίδας. Στην ηλικία αυτή μια τέτοια στέρηση εκλαμβάνεται ως απειλητική για την ίδια την ύπαρξη του βρέφους. Ως στέρηση της μητρικής φροντίδας και προστασίας εκλαμβάνονται η μη ικανοποίηση των συναισθηματικών και βιολογικών αναγκών του βρέφους.

Μη μπορώντας το βρέφος να νοηματοδοτήσει και να αντέξει τη στέρηση αυτή της μητρικής φροντίδας και προστασίας, βιώνει ένα «ανείπωτο άγχος» ή αλλιώς «άγχος αφανισμού». Πρόκειται για μια κατάσταση κατά την οποία το βρέφος αισθάνεται ότι απειλείται η ύπαρξη και η ζωή του, αφού το ίδιο αδυνατεί να φροντίσει και να προστατεύσει τον εαυτό του. Αυτή η αίσθηση απειλής μπορεί να προκαλέσει μια ρωγμή στον ψυχικό κόσμο του παιδιού.

Πώς λοιπόν μπορούμε να αμυνθούμε και να θωρακίσουμε τα παιδιά μας απέναντι στο ψυχικό τραύμα?

Ψυχική ανθεκτικότητα

Κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί στη βιβλιογραφία διάφοροι ορισμοί για την περιγραφή αυτών των παιδιών που τα κατάφερναν παρά τις αντιξοότητες ,όπως “άτρωτα” ή “με αντίσταση στο στρες”. Ο όρος ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) ήταν τελικά αυτός που κυριάρχησε για την περιγραφή αυτών των ατόμων. Η ψυχική ανθεκτικότητα γενικά αναφέρεται σε μια κατηγορία καταστάσεων που χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενους τύπους θετικής προσαρμογής στο πλαίσιο σημαντικών αντιξοοτήτων ή επικίνδυνων καταστάσεων. Δηλαδή, η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται στη δυναμική διαδικασία της θετικής προσαρμογής, παρά την ύπαρξη δύσκολων και αντίξοων συνθηκών και παρά την έκθεση σε παράγοντες επικινδυνότητας (Luthar, Cicchetti & Becker, 2000. Luthar, 2006. Masten, 2001, 2007. Rutter, 2006).

Στη μελέτη της ψυχικής ανθεκτικότητας αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι παράγοντες εκείνοι που κάνουν τη διαφορά και που συμβάλουν στο να ξεπερνάει το άτομο τις αντιξοότητες και να τα καταφέρνει στη ζωή του. Σε αυτό το πλαίσιο έχουν μελετηθεί αρκετές έννοιες όπως οι εσωτερικές και εξωτερικές δυνατότητες (internal and external assets), οι πηγές στήριξης (resources) και οι προστατευτικοί παράγοντες (protective factors).

Οι δυνατότητες αναφέρονται σε μετρήσιμα χαρακτηριστικά ατόμων ή καταστάσεων, τα οποία αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες για την ύπαρξη θετικών αποτελεσμάτων στο μέλλον ως προς κάποιο συγκεκριμένο κριτήριο ανάπτυξης (Morrison, Brown, D’Incau, O’Farrell, & Furlong, 2006). Για παράδειγμα ένα καλό νοητικό δυναμικό αποτελεί έναν παράγοντα που προβλέπει καλή γνωστική ανάπτυξη του παιδιού στο μέλλον.

Οι πηγές στήριξης αναφέρονται κυρίως στα ανθρώπινα, κοινωνικά και υλικά “εφόδια” που διαθέτει το άτομο και τα χρησιμοποιεί στις διαδικασίες προσαρμογής. Για παράδειγμα η παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών αποτελεί μια διαθέσιμη πηγή την οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα παιδί κατά την προσαρμογή του στο κοινωνικό περιβάλλον.

Οι προστατευτικοί παράγοντες μπορεί να είναι ποιοτικά χαρακτηριστικά των ίδιων των ατόμων ή επίσης των πλαισίων στα οποία ανήκουν τα άτομα (οικογένεια, ευρύτερο περιβάλλον, κλπ) τα οποία αμβλύνουν τις συνέπειες των δυσμενών καταστάσεων Οι προστατευτικοί παράγοντες μειώνουν την πιθανότητα εκδήλωσης προβλημάτων ή συσχετίζονται µε αυξημένη πιθανότητα εµφάνισης θετικών αποτελεσμάτων και βελτίωσης της ψυχικής υγείας.). Έρευνες δείχνουν ότι παιδιά που εμφανίζουν ψυχική ανθεκτικότητα σε σοβαρές αντίξοες συνθήκες, χαρακτηρίζονται από µια σειρά προστατευτικών παραγόντων, όπως κοινωνικότητα, προσωπική αίσθηση επάρκειας και ελέγχου, καλή σχέση µε τουλάχιστον ένα γονέα και υποστήριξη από κάποιο άτοµο στο ευρύτερο οικογενειακό ή κοινωνικό περιβάλλον (συγγενή, φίλο, εκπαιδευτικό,ιερέα,ψυχολόγος) (Masten, 2011. Wright & Masten, 2005).

Η ύπαρξη και η διαθεσιμότητα ενηλίκων με επάρκεια στη ζωή των παιδιών είναι πολύ βασική προϋπόθεση για την προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας. Έρευνες έχουν δείξει ότι ένας από τους πιο σημαντικούς προστατευτικούς παράγοντες είναι η ύπαρξη μιας συναισθηματικά δυνατής σχέσης του παιδιού με έναν (τουλάχιστον) οποιονδήποτε ενήλικα ο οποίος να είναι επαρκής και συναισθηματικά διαθέσιμος και να ενδιαφέρεται και να νοιάζεται πραγματικά για το παιδί (Masten, 2007. Pianta & Steinberg, 2006).

Όλες οι κατηγορίες των ενισχυτικών παραγόντων έχουν τη δική τους χρησιμότητα και αποτελεσματικότητα. Η παρουσία έστω και ενός προστατευτικού παράγοντα μπορεί να είναι επαρκής για την αντιμετώπιση δυσκολιών και αγχογόνων πλαισίων. Ο συνδυασμός δε και η πολυεπίπεδη ενίσχυση του παιδιού και του εφήβου θα μας δώσει τη δυνατότητα να ονειρευτούμε μια κοινωνία ψυχικά ανθεκτική.

Βιβλιογραφία:

Βεντουράτου, Δ. (2009). Εισαγωγή στην Ψυχο-τραυματολογία και στην Τραυματοθεραπεία .Η μέθοδος ΕΜDR. Aθήνα: Πεδίο.

Δημήτρης Γληνός, «Επιστολή για τη φιλανθρωπία και την αλληλεγγύη», Νέοι Πρωτοπόροι, τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1932, σ. 421-422.

Maturana, H., Varela F. (1980): Το Δέντρο της Γνώσης, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο (1992).

Satir V.(1972) “Πλάθοντας ανθρώπους», Εκδόσεις Κέδρος