Αμέσως μόλις ανοίγουμε τα μάτια μας μια μυριάδα χρωμάτων αποκαλύπτεται μπροστά μας. Κι όμως. Δεν πρόκειται απλά για τον διάκοσμο του κόσμου μας: τα χρώματα μάς δίνουν τη δυνατότητα να αναγνωρίζουμε αντικείμενα, υλικά και ουσίες, ενώ διευκολύνουν και την επικοινωνία μας με τους άλλους. Την ίδια ώρα, χάρη σ’ αυτά είμαστε σε θέση να ξεχωρίσουμε τη διαφορά ανάμεσα σε μια ώριμη μπανάνα και σε μια… πράσινη ή να ζητήσουμε τα κόκκινα παπούτσια που είδαμε στη βιτρίνα ενός καταστήματος.

Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Ψυχολογίας Pedro Raúl Montoro Martínez στο TheConversation, αν και ο αριθμός των χρωματικών αποχρώσεων που μπορούμε να αντιληφθούμε είναι τεράστιος, ο αριθμός των λέξεων που έχουμε στη διάθεσή μας για να τα επικοινωνήσουμε είναι περιορισμένος. Έτσι έχουμε ομαδοποιήσει τις αποχρώσεις κατηγοριοποιώντας τα αντικείμενα σε χρώματα· λέμε ότι κάτι είναι πράσινο, μπλε, κόκκινο ή ροζ.

Αυτό καταδεικνύει πως ο κόσμος των χρωμάτων, όπως και πολλές άλλες πτυχές της αντίληψης, επηρεάζεται από πολιτισμικές επιρροές, αλλά και από τη μαθησιακή μας εμπειρία

Πόσες λέξεις για το χιόνι;

Ο Martínez μάς δίνει ένα παράδειγμα: κάποιοι από εμάς ίσως έχουμε διαβάσει πως οι Ινουίτ μπορούν να διακρίνουν πολλά είδη χιονιού επειδή έχουν στη διάθεσή τους δεκάδες όρους για να αναφερθούν σ’ αυτά. Αυτό όμως δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν ψευδοεπιστημονικό μύθο, ο οποίος διαδόθηκε κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα από τον γλωσσολόγο Benjamin Whorf. Ο Whorf ήταν ένθερμος υποστηρικτής της θεωρίας σύμφωνα με την οποία η γλώσσα που μαθαίνουμε να μιλάμε επηρεάζει δραματικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, θυμόμαστε και σκεφτόμαστε γύρω από τον κόσμο μας· πρόκειται για την υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας. Στην περίπτωση των Ινουίτ; Η γλώσσα τους έχει μόνο τέσσερις βασικές λέξεις για το χιόνι, άντε και μερικά παράγωγά τους.

Στα αγγλικά, από την άλλη, υπάρχει μόνο ένας όρος για το χιόνι. Ως κομμάτι σύνθετης λέξης όμως ο όρος αυτός επιτρέπει τη διάκριση ανάμεσα στις μορφές του χιονιού: απαλό φρέσκο χιόνι, χιόνι που έλιωσε κι έγινε πάγος, χιόνι που κολλάει κοκ. Επομένως οι αγγλόφωνοι σκιέρ δεν χρειάζεται να μάθουν τη γλώσσα των Ινουίτ για να διακρίνουν και να επικοινωνήσουν όλες αυτές τις διαφορετικές καταστάσεις του χιονιού.

Πώς ομαδοποιούμε τα χρώματα

Μπορούμε λοιπόν να αποκλείσουμε το ότι η μητρική μας γλώσσα επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα χρώματα; Ο τρόπος με τον οποίο τα ομαδοποιούμε σε κατηγορίες συνιστά ένα πλούσιο πεδίο δοκιμών για να δούμε αν ισχύει η υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας.

Η κλασική έρευνα των ανθρωπολόγων Brent Berlin και Paul Kay του 1969 συνέβαλε σημαντικά σε αυτόν τον τομέα. Οι ειδικοί μελέτησαν τις λέξεις που υπάρχουν για τα χρώματα σε 100 γλώσσες και διαπίστωσαν πως οι χρωματικοί όροι δεν κατανέμονται αυθαίρετα μεταξύ των γλωσσών. Αντίθετα, ακολουθούν μία προβλέψιμη ιεραρχία. Αν μια γλώσσα έχει μόνο δύο λέξεις για τα χρώματα, αυτές οι λέξεις είναι το άσπρο και το μαύρο. Αν έχει τρεις λέξεις για να περιγράψει χρώματα, τότε είναι το άσπρο, το μαύρο και το κόκκινο. Τα χρώματα δεν αλλάζουν, απλά προστίθεται κάθε φορά κι από ένα. Αν υπάρχουν πέντε λέξεις, τότε αυτή η γλώσσα έχει τα παραπάνω συν το πράσινο και το κίτρινο. Και πάει λέγοντας…

Βλέπουμε εδώ ότι η υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας καταρρίπτεται: αυτό που βρήκαν οι επιστήμονες είναι ένα καθολικό μοτίβο που περιστρέφεται γύρω από τα έξι βασικά χρώματα για τα οποία κάνουν λόγο οι θεωρίες της χρωματικής αντίληψης: λευκό, μαύρο, μπλε, κίτρινο, πράσινο και κόκκινο.

Πόσο μπλε είναι το μπλε του ουρανού;

Στα αγγλικά και τα ισπανικά, υπάρχει ένας βασικός όρος για τα χρώματα με μπλε αποχρώσεις. Ωστόσο σε γλώσσες όπως τα ρωσικά, τα ελληνικά και τα τούρκικα έχουμε διαφορετικούς όρους για το γαλάζιο και το σκούρο μπλε.

Σύμφωνα με μελέτες, τα άτομα που μιλούν αυτές τις γλώσσες διακρίνουν πιο γρήγορα και με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση τα ανοιχτά και τα σκούρα μπλε. Επιπλέον, αντιλαμβάνονται πολύ καλύτερα και τις ενδιάμεσες αποχρώσεις σε σχέση με τα αγγλόφωνα και τα ισπανόφωνα άτομα, αφού γι’ αυτούς πρόκειται ουσιαστικά για διαφορετικά χρώματα. Με λίγα λόγια ο τρόπος με τον οποίο ομαδοποιεί κάθε γλώσσα τα χρώματα επηρεάζει το πώς τα αντιλαμβανόμαστε και τα θυμόμαστε.

Άρα βλέπουμε όπως μιλάμε;

Πρόσφατη έρευνα αποκαλύπτει ότι πράγματι υπάρχει κάποια επίδραση της μητρικής γλώσσας στον τρόπο με τον οποίο το μυαλό μας επεξεργάζεται τα χρώματα. Όμως αυτός ο ρελατιβισμός απέχει παρασάγγας από την απόλυτη θεωρία του Whorf.

Στην πραγματικότητα, με γρήγορη εκπαίδευση ο καθένας μας μπορεί να εμπλουτίσει το λεξιλόγιό του και να μάθει εύκολα να διακρίνει τις διαφορετικές αποχρώσεις οποιουδήποτε χρώματος. Με τον ίδιο τρόπο, και τα άτομα που δεν είναι εξοικειωμένα με τους διάφορους τύπους του χιονιού μπορούν να μάθουν να τους διακρίνουν και να τους κατονομάζουν όπως οι Ινουίτ ή οι σκιέρ.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι μια μελέτη επάνω σε ελληνόφωνα άτομα που είχαν ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα στο Ηνωμένο Βασίλειο κατέδειξε ότι πολλοί δεν ξεχωρίζουν καλά το γαλάζιο και το μπλε λόγω της επιρροής από την αγγλική γλώσσα. Η ευελιξία του αντιληπτικού μας συστήματος μάς βοηθά να προσαρμοστούμε στο περιβάλλον μας, ώστε να συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τον χορό του χρώματος με το φως.