Στις συνειδήσεις των πολλών ο Νίκος Καζαντζάκης έμεινε αφορισμένος της Εκκλησίας για το έργο και τις ιδέες του. Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Όχι πως δεν προσπάθησε το Ιερατείο της εποχής να εξοντώσει την “απειλητική” σκέψη του Τελευταίου Πειρασμού ή να εξοστρακίσει τον δημιουργό της. Αλλά τύχη αγαθή το ‘θελε στον θρόνο του Οικουμενικού Πατριαρχείου να βρεθεί ένας άνθρωπος που εκτίμησε το έργο του Καζαντζάκη, ο Αθηναγόρας. Την αλήθεια για την υπόθεση του αφορισμού την ήξεραν λίγοι (ανώτατοι κληρικοί κυρίως) την μέρα της κηδείας του Καζαντζάκη. Και κείνοι την φύλαξαν και την έκρυψαν ευλαβικά. Ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Χρόνια μετά μία δημοσιογραφική έρευνα προσπάθησε να την φέρει στο φως αλλά πάλι η ιστορική συγκυρία εμπόδισε το εγχείρημα. Τελικά η αλήθεια έλαμψε το 2003 (!) μόλις, μαζί με το παρόν επίσημο έγγραφο του Φαναρίου. Εν ολίγοις, ο Καζαντζάκης επίσημα δεν αφορίστηκε ποτέ. Κι αυτό γιατί το τυπικό της διαδικασίας του αφορισμού απαιτούσε μετά την λήψη της απόφασης από την Ιερά Σύνοδο να υπάρξει και υπογραφή του Οικουμενικού πατριάρχη. Και ο Αθηναγόρας σαν είδε το αίτημα οργίστηκε. Το καταχώνιασε στο συρτάρι του και δεν το υπέγραψε.

Παρά το γεγονός ότι την ίδια εποχή ο Πάπας με το γνωστό του “αλάθητο” δεν φέρθηκε ανάλογα. Ο “Τελευταίος Πειρασμός” μπήκε στο Index Librorum Prohibitorum του Βατικανού.

Η αρχή των εκκλησιαστικών διώξεων για τον Καζαντζάκη

Η εκκλησιαστική μάνητα σε βάρος του Καζαντζάκη ξέσπασε επισήμως το 1928, όταν ήρθε στη χώρα ο Πανάι Ισράτι για να μιλήσει μαζί με τον Γληνό και τον Καζαντζάκη για την Ε.Σ.Σ.Δ. Την ίδια περίοδο ο Γληνός είχε αναλάβει προσπάθεια εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης στο Μαράσλειο. Έλεγε συχνά ότι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απαιτεί μεταρρυθμίσεις στην πολιτική και την θρησκειολογική προσέγγιση.
Ο Βάρναλης περιγράφει τα γεγονότα της εποχής::«Το σύνθημα της επίθεσης ενάντια στην Ακαδημία και στο Μαράσλειο το έδωσε η «Εστία» η οποία μ’ ένα κύριο άρθρο άρχισε τις κατάρες και τους αφορισμούς. Τίτλος: Κοινωνικό σκάνδαλο! Μέσα σε δυο ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα (Παιδαγωγική Ακαδημία και Μαράσλειο) γίνεται αντεθνική εργασία! Εκεί «υπονομεύονται» τα τίμια της φυλής! Εκεί ονομάζονται σάπια τα ιδανικά της πατρίδας, κουρελόπανο η σημαία μας! Εκεί βρίζεται η… Παναγία!”.
Τα ανέκδοτα της εποχής είναι χαρακτηριστικά. Τα υποδαυλίζουν οι “βολεμένοι” κάθε εξουσίας. Και της εκκλησιαστικής περιλαμβανομένης. Το πιο γνωστό είναι εκείνο με τον παππού και την εγγονή του, η οποία ξαφνικά αποφασίζει να … ουρήσει δημοσίως.
Ο παππούς την ρωτά εμβρόντητος που τα έμαθε αυτά τα .. κόλπα. και η μικρή απαντά: Στο Μαράσλειο! ΄Ετσι μας διδάξανε οι καθηγητές μας. Να είμαστε «υπεράνω των προλήψεων».

Ο Καζαντζάκης ήταν, αρχικά τουλάχιστον, κάτι σαν τις σημερινές «παράπλευρες απώλειες» των πολέμων. Τουλάχιστον έτσι ξεκίνησε. Μετείχε στην συγκεκριμένη εκδήλωση όπου παρενέβη η Ασφάλεια, η οποία απέλασε αμέσως τον Ιστράτι, δίκασε τον Γληνό και τον Καζαντζάκη τον παρέδωσε στο … Ιερατείο της εποχής. Η Εκκλησία εν συνεχεία απλώς έκανε αυτό που κάνει ανά τους αιώνες (συχνά με άχαρο τρόπο): περιφρούρησε το μαντρί. Κι ο Καζαντζάκης ήταν ένα μαύρο πρόβατο που βάλθηκε να σκέφτεται και είχε και το θράσος να γράφει σκέψεις που ξένιζαν. Τα κείμενά του δεν ευλογούσαν κεριά και καντηλέρια, παραμυθάκια και μύθους, ναούς και ράσα. Άρα συνειρμικά ήταν επικίνδυνος. Άσε που στα μάτια πολλών οι ιδέες του φάνταζαν αριστερών φρονημάτων. Η κρίση κορυφώθηκε με τα έργα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ο Φτωχούλης του Θεού» και κυρίως με τον «Τελευταίο Πειρασμό». Ο Καζαντζάκης βρέθηκε στο στόχαστρο λυσσαλέων επιθέσεων που εκπορεύονταν από κάποιους Ιεράρχες (κρατούντες της τότε Συνόδου όμως) και από μερίδα του Αθηναϊκού Τύπου. Στον αντίποδα στεκόταν πλάι του μία άλλοτε φοβισμένη κι άλλοτε επαναστατημένη ελίτ του πνεύματος και της διανόησης που είτε ψέλλιζε και δεν ακουγόταν είτε κραύγαζε και δυσκολευόταν να την ακολουθήσει η κοινωνία της εποχής. Ήδη έχει διωχθεί δύο φορές: Η πρώτη με τον Γληνό που αθωώνονται αμφότεροι και η δεύτερη το 1930 για την «Ασκητική» του. Η δεύτερη αυτή δίκη όμως δεν έγινε ποτέ.
Πάντως, στα μέσα του 1954 μία νέα αφορμή βρίσκεται από πλευράς εκκλησίας. Ο Μητροπολίτης Χίου υποβάλλει έκθεση στην Ιερά Σύνοδο για το βιβλίο «Καπετάν Μιχάλης» το οποίο θεωρεί αντεθνικόν και υβριστικόν για την Εκκλησία και ζητά να αφορισθεί ο Καζαντζάκης.

Ο Καπετάν Μιχάλης .. στην Ιερά Εξέταση
Πολλοί νομίζουν ακόμη ότι η αφορμή ήταν ο Τελευταίος Πειρασμός. Αλλά όχι. Το τότε … Χριστεπώνυμον εκκλησίασμα έθιξε ο “καπετάν Μιχάλης”. Η επιστολή μάλιστα προς το Ιερατείο ανέφερε ότι το βιβλίο αυτό εξευτελίζει τον αγώνα των Κρητών (!!) γιατί περιγράφει τον καπετάν Μιχάλη ως μέθυσο και τον Πολυξίγκη ως ερωτύλο. Και προσβάλει και την εκκλησία γιατί στο κεφάλαιο με την κατήχηση της Εμινέ εκείνη λέει ότι ο Θεός είναι γέρος κοτσωνάτος και ο Χριστός ο γλυκός, ντεληκανής γιός του.
Η Εμινέ βέβαια με έναν χαριτωμένα αφελή τρόπο μεταφέρει τις περισσότερες απορίες του κοινού νου για την ευρέως γνωστή ιστορία του Χριστού. Και αυτό σαφώς ήταν ενοχλητικό. Η Ιερά Σύνοδος πείθεται εύκολα και ο αφορισμός ετοιμάζεται. Το αίτημα μεταφέρεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια εικάζαμε όλοι ότι ο αφορισμός του Καζαντζάκη ήταν μία πραγματικά μελανή σελίδα στην ιστορία της εκκλησίας. Κι όμως. Ο αφορισμός δεν ίσχυσε ποτέ. Γιατί όσο υπήρχαν πάντα σκοταδιστές στα εκκλησιαστικά πράγματα άλλο τόσο (και συχνά περισσότερο) υπήρχαν και φωτισμένα μυαλά, ανοιχτά και έντιμα.
Η Χανιώτισσα δημοσιογράφος Ελένη Κατσουλάκη σε μία έρευνά της το 1972 πληροφορήθηκε την αλήθεια. Και την έγραψε. Αλλά ουδείς ενδιαφέρθηκε να την δημοσιεύσει. Για να ακριβολογώ όλοι έδειξαν προθυμία για το αντίθετο. Η ίδια το 2003 δημοσίευσε την ιστορία στο περιοδικό του Παντείου. Μία ιστορία που προσπαθούσε να γνωστοποιήσει για 30 σχεδόν χρόνια και δεν την άφηναν.

Μη αφορισμός με τη … βούλα του Πατριαρχείου
“Το 1954 άρχισε ένας πρωτόγονος πνευματικός Μακαρθισμός εναντίον του μεγάλου συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη που για μισό αιώνα τίμησε και εξύψωσε την Ελλάδα και χαλύβδωσε την παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Πάπας της Ρώμης απαγόρευσε την κυκλοφορία του ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΥ ΠΕΙΡΑΣΜΟΥ. Ο Καζαντζάκης έστειλε τηλεγράφημα στο Βατικανό με μια φράση στα Λατινικά του Χριστιανού απολογιστή Τεντουλιάν. “Ad tuu, Domine, tribunal appello: Υποβάλλω την έκκληση μου στην δική σου δικαστική κρίση, Κύριε!
Τον ίδιο χρόνο ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής αποδοκιμάζει με αηδία τις “βλαστήμιες” του μαέστρου της λογοτεχνίας κατά του θεανθρώπου και ζητά να μην επιτραπεί η μετάφραση των βιβλίων του στα Ελληνικά. Οι δημοσιογράφοι της εφημερίδας ΕΣΤΙΑ εκφράζουν την αγανάκτησή τους και την προτίμησή τους στον Μακαρθισμό, παρά τα “βρωμόλογα του ανήθικου Καζαντζάκη” και αποκαλούν αλήτες τους διάσημους διανοούμενους υποστηρικτές της ελεύθερης σκέψης.
Ο Μητροπολίτης της Χίου κάνει αίτηση στην Ιερά Σύνοδο απαιτώντας τον αφορισμό του άθεου και την ποινική καταδίκη του από το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Παντελεήμων επίσης καταδικάζει τα βιβλία του βλάσφημου.
Η Ιερά Σύνοδος τότε πράγματι αφόρισε τον Καζαντζάκη. Μα για να γίνει έγκυρος ο αφορισμός του χρειαζόταν την συγκατάθεση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Η Ανωτάτη εξουσία της Ορθόδοξης εκκλησίας έκανε αίτηση στον Πατριάρχη Αθηναγόρα της Κωνσταντινούπολης και ζήτησε να αφορισθεί επίσημα ο “γιος του Σατανά”. Συνάμα ζήτησε επιμόνως την απαγόρευση των αισχρών έργων του και την ποινική τιμωρία του από τον Άρειο πάγο, το Εφετικό δικαστήριο και τον εισαγγελέα Αθηνών. Ο Καζαντζάκης απαντά ατάραχος στην ανώτατη ιεραρχία: ”Με καταραστήκατε Άγιοι Ιερείς. Εγώ σας δίνω την ευχή μου. Ελπίζω η συνείδηση σας να ‘ναι καθαρή σαν την δική μου και να ‘σαστε ηθικοί και θρησκευτικοί όπως εγώ.”

Ένα μοναχικό βραβείο ειρήνης
Το 1956 απονέμεται στον Καζαντζάκη το διεθνές βραβείο ειρήνης. Ο ραδιοσταθμός της Αγγλίας BBC ζητά από τον ονομαστό συγγραφέα συνέντευξη για το βιβλίο του ”Αγγλία”. Ο Καζαντζάκης αρνείται με πείσμα τη συνέντευξη, ως διαμαρτυρία ενάντια στις βιαιότητες των Άγγλων στην Κύπρο.
Η τελετή απονομής γίνεται στην Βιέννη από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης. «Η τιμή ανήκει στην Κρήτη» θα πει ο Καζαντζάκης αλλά η ελληνική πρεσβεία θα λάμψει δια της απουσίας της όπως και όλοι οι έλληνες επίσημοι. Στο τέλος της χρονιάς ο ”Φτωχούλης του Θεού” κυκλοφορεί ήδη μεταφρασμένος σε πολλές Ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι κριτικές του διθυραμβικές. Πολλοί μιλούν για νόμπελ και θα ήταν πιο σίγουροι αν δεν ήξεραν το κλίμα που επικρατούσε στην Ελλάδα για τα έργο του συγγραφέα. Στην εφημερίδα Άφτεν πόστεν του Όσλο ένας κριτικός ρίχνει το σύνθημα: “Δεν χρειάζεται νόμπελ. Αυτό που νοιώσαμε όλοι εμείς που διαβάσαμε το βιβλίο είναι η ανταμοιβή του”.
Η αλήθεια είναι πως ο ίδιος ο Καζαντζάκης δεν χρειάζεται τίποτα πια. Παλεύει χρόνια με την λευχαιμία και στις 26 Oκτωβρίου κουρασμένος πλέον και νικημένος από την νόσο, φεύγει για το μεγάλο ταξίδι.

Η σωρός του μεταφέρεται στην Αθήνα αρχικά. Αλλά ο κλήρος ξεσηκώνεται και πάλι.
Η Ελένη Κατσουλάκη στην έρευνά της γράφει:
«Οι εφημερίδες των Αθηνών ανακοίνωσαν αθόρυβα με μικρά γράμματα τον θάνατο του μεγάλου συγγραφέα . Άλλωστε, είχαν πιο ενδιαφέροντα γεγονότα να γιομίσουν τις πρώτες σελίδες τους. Η διάσημη Αμερικανίδα σεξοβόμβα Τζέην Μάνσφιλντ μόλις είχε φτάσει κουνιστή και λυγιστή στην πρωτεύουσα και έδινε με το κιλό προμελετημένες συνεντεύξεις.
Η σωρός του Νίκου Καζαντζάκη έφτασε στην Αθηνά στις 4 Νοέμβριου του 1957. Ξεπετάχτηκαν μονομιάς αλαφιασμένοι παπάδες και επίσκοποι της Ελλάδας. Γούρλωσαν τα σβέλτα ματάκια τους, μούγκρισαν τα θεριά μέσα τους και αφήνιασε σαν μουλάρι η στείρα καρδιά τους. Πέθανε ο Αντίχριστος, αναφώνησαν.
Ο Αρχιεπίσκοπος των Αθηνών Θεόκλητος άρπαξε την ευκαιρία να πάρει εκδίκηση ενάντια στον αθυρόστομο υβριστή και συκοφάντη. Σήκωσε την ιερά του ράβδο και έδωσε διαταγή να μην επιτραπεί να μπει η σωρός του βλάσφημου νεκρού σε Αθηναϊκό ναό!
Η ορθόδοξος σύλλογος ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ έστειλε τηλεγράφημα στον Μητροπολίτη Κρήτης και σε όλη την ιεραρχία να αρνηθούν σφοδρά όλα τα ιερά μυστήρια στον “αντίχριστο νεκρό” και να μην επιτραπεί η κηδεία του σε κανένα νεκροταφείο της εκκλησιάς. Η σβελτάδα και το τετραπέρατο μυαλό το Αριστοτέλη Ωνάση έσωσε την Ελλάδα από τον εξευτελισμό και την εθνική ταπείνωση. Το ίδιο απόγευμα διέθεσε ένα έκτακτο δρομολόγιο με αεροπλάνο της Ολυμπιακής και μετέφερε την σορό του γίγαντα της λογοτεχνίας στο Ηράκλειο της Κρήτης».

«Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη»
Η κηδεία του Νίκου Καζαντζάκη στο Ηράκλειο έμελλε να είναι η αρχή της σταδιοδρομίας ενός άλλου «γραφιά» που επίσης απουσιάζει πλέον από τα εγκόσμια: του Φρέντυ Γερμανού. Νεαρός ρεπόρτερ τότε στάλθηκε από την εφημερίδα Ελευθερία εσπευσμένα ως ανταποκριτής για να καλύψει τα αναπάντεχα γεγονότα. «Σάστισα, έλεγε χρόνια μετά. Ένα νησί ολόκληρο ακουμπούσε στο φέρετρο του Καζαντζάκη με σεβασμό αλλά και με λιονταρίσια τόλμη. Ένοιωθες συνάμα τον σεβασμό στον νεκρό και την αγανάκτηση της διαδήλωσης. Σε όλη την διαδρομή ως το Μαρτινέγκο είχα την αίσθηση ότι είχε πεθάνει ένας εθνικός ήρωας. Όχι «ήρωας» στα χαρτιά και τα πρωτόκολλα αλλά στις συνειδήσεις των απλών ανθρώπων».
Τον νεκρό συνόδευαν οι συγγενείς του, ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Αλέξης Μινωτής, ο Μάνος Κατράκης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Νορβηγός Νομπελίστας Μάξ Τάου και ο Παντελής Πρεβελάκης.

Η Ελένη Κατσουλάκη καταγράφει:
«Καθώς το αεροπλάνο προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου, μια τεράστια ανθρωποθάλασσα υποδέχτηκε τον γιο του Ψηλορείτη.
Χιλιάδες Καστρινοί, άνθρωποι της παγκόσμιας τέχνης, του θεάτρου, της πολιτικής και των τοπικών αρχών περίμεναν με θλίψη τον διάσημο νεκρό. Το φέρετρο τοποθετήθηκε στον Μητροπολιτικό ναό του Άγιου Μήνα με την έγκριση του Μητροπολίτη της Κρήτης Ευγένιου που αψήφησε τις απειλές της Ιεραρχίας και έψαλε μια σύντομη επιμνημόσυνο δέηση. Βρακοφόροι Κρητικοί και κοπελιές του Λυκείου με εθνικές ενδυμασίες και μαύρες μαντίλες στάθηκαν δίπλα στο φέρετρο. Εκατοντάδες στέφανα κατατέθηκαν στην τιμή του Κρητικού και το λαϊκό προσκύνημα κράτησε μέχρι αργά τα μεσάνυχτα.
Εν τω μεταξύ, το Δημοτικό Συμβούλιο του Ηρακλείου σε έκτακτη συνέλευση του ψήφισε να ταφεί ο μεγάλος νεκρός με δημόσια δαπάνη στον Ενετικό προμαχώνα του Μαρτινέγκο. Σκάφτηκε βιαστικά μια χωματένια λακκούβα στη κορυφή του τείχους – ένας στιγματισμένος ανευλόγητος τάφος αντιφατικός με όλα τα ιερά ήθη και τους κανόνες της Ορδοδοξίας.
5 Νοεμβρίου 1957. Ο Μητροπολιτικός ναός του Άγιου Μήνα στις 11 το πρωί ήταν ασφυκτικά γιομάτος. Κάθε δρόμος και σοκάκι του Κάστρου είχε σκεπαστεί από μια τεράστια πυκνή ανθρωποθάλασσα που θρηνούσε σιωπηλά και με αξιοπρέπεια τον μεγάλο νεκρό. Στα μπαλκόνια και τα καταστήματα κυμάτιζαν Εθνικές θλιμμένες σημαίες. Έκλεισαν τα σχολειά, άνοιξαν παράθυρα και πόρτες και ξεμύτισαν έξω οι Καστρινοί για να αποχαιρετήσουν τον συμπατριώτη τους—την καυτή ανάσα της Κρήτης . Ο Μητροπολίτης Ευγένιος έψαλε την νεκρώσιμη ακολουθία παρουσία του πρωτοσύγκελου αρχιμανδρίτη Φιλόθεου. Ο δήμαρχος του Ηρακλείου, ο συναρχηγός των Φιλελευθέρων Γεώργιος Παπανδρέου, Ο Νορβηγός συγγραφέας Μαξ Τάου, πρυτάνεις του Πανεπιστημίου, ο Υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων και διάφοροι λογοτεχνικοί σύλλογοι προσφώνησαν και τίμησαν με γενναιοδωρία τον μεγαλύτερο λογοτέχνη του αιώνα μας. Ανάμεσα τους ο λόγιος της Κρήτης Μενέλαος Παρλαμάς.
Η Δημοτική μουσική του Κάστρου προηγήθηκε της νεκρικής πομπής παίζοντας τον Κρητικό ύμνο .Το φέρετρο συνόδευσαν βρακοφόροι και κοπελιές του Λυκείου Ελληνίδων κρατώντας τα κατατεθέντα στέφανα .
Ακολούθησαν η χήρα του νεκρού Ελένη Καζαντζάκη, οι αδελφές του Αναστασία και Μαρία , και Έλληνες επίσημοι. Πήραν σειρά οι φοιτητές της παιδαγωγικής Ακαδημίας και άνθρωποι των γραμμάτων και του θεάτρου, κρατώντας τα βιβλία του Καζαντζάκη και πίσω ακολούθησαν χιλιάδες λαού. Σαν τοποθετήθηκε ο νεκρός μέσα στον πρόχειρο τάφο στην γη που τον γέννησε, η Ελλάδα ολόκληρη έγειρε το κεφάλι και τον μοιρολόγησε. Αυτή την συγκινητική εικόνα ζωγράφισαν οι Ελληνικές εφημερίδες. Η Φιλαρμονική του Δήμου έπαιξε ξανά με δέηση τον ύμνο της Κρήτης : “Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη, τα βαριά της τα σίδερα σπα, και σαν πρώτα χτυπιέται χτυπά, και γοργή κατεβαίνει”.

Ρεζίλι γινήκαμε, έγραφε ο Καντιώτης
Μα το άψυχο σώμα του Καζαντζάκη δεν πρόλαβε να αναπαυτεί στην γαλήνη της αιωνιότητας. Την ίδια κιόλας μέρα ο αρχιμανδρίτης Αυγουστίνος Καντιώτης στο Ορθόδοξο περιοδικό της Κοζάνης ΣΠΙΘΑ σφεντόνισε μίζερο φαρμάκι ενάντια στους Έλληνες επίσημους που τόλμησαν να παρασταθούν στην κηδεία του “ανήθικου βλάστημου του Χριστού” και έγραψε με παράφορη οργή: Ρεζίλια των σκυλιών γίναμε. Η συντέλεια των αιώνων έφτασε! Βόθρος ρέει από τους ακάθαρτους ποταμούς από τις σελίδες του ανήθικου. Σήμερα η Ελλάς κηδεύει με δημόσιον δαπάνη ποιόν (;) τον υβριστή της εκκλησίας μας . Φρίκη, ούτε ο υπόνομος των Αθηνών δεν θα ανέδιδε τέτοια δυσωδία. Έφτασε η Δευτέρα παρουσία ! Το θλιβερότερο: ο Μητροπολίτης Ευγένιος παρόλο που ειδοποιήθηκε αυστηρά από την Ιεραρχία άφησε τον βλάστημο να μπει μέσα σε Χριστιανική εκκλησία και παρέστη στην κηδεία του! Εύγε Άγιε της Κρήτης Μητροπολίτη Ευγένιε! Η εκκλησία της Κρήτης έδωσε εξετάσεις σήμερα και μηδενίστηκε στην συνείδηση της Ορθοδοξίας! Ντροπή σας, χυδαιολόγοι της πίστης μας. Να πάτε στην Χάβρες, να πάτε στα τζαμιά αλλά να μην πατήσετε τα πόδια σας σε ιερόν ναό της εκκλησίας μας πρυτάνεις των Πανεπιστημίων , λογοτέχνες και πολιτικοί . Αν ζούσαν σήμερα οι τρεις Ιεράρχες θα σας είχαν αφορίσει όλους σας!

Η Ελένη Κατσουλάκη εξομολογείται: “ Ι972, λίγο μετά το Πάσχα. Το περιοδικό ΤΑΞΙΔΙ των Αθηνών μ’ έστειλε στην Κρήτη να κάνω ένα ρεπορτάζ για τον τουρισμό. Ο πρώτος μου σταθμός ήταν το Ηράκλειο – η γενέτειρα του Καζαντζάκη !
Το ιστορικό μουσείο Κρήτης που φιλοξενούσε δυο αίθουσες με προσωπικά αντικείμενα του Καζαντζάκη δεν ήταν πολύ μακριά. Περπάτησα μέχρι εκεί με λαίμαργη λαχτάρα. Ο Ανδρέας Καλοκαιρινός -που δώρισε το κτήριο στο μουσείο Κρήτης- ήταν ένας σπάνιος άνθρωπος. Μορφωμένος, αξιοπρεπής, ευγενικός. Οσφράνθηκε την συμπόνια μου για τον Καζαντζάκη από την πρώτη στιγμή και ένιωσε την έντονη ταραχή που φώλιαζε μέσα μου. Μια μέρα καθώς το ‘φερε η κουβέντα τον ρώτησα για τον αφορισμό του Καζαντζάκη. Ο Ανδρέας σοβαρεύτηκε μεμιάς και κούνησε αρνητικά το κεφάλι. Κάτι πήγε να πει, αλλά κοντοστάθηκε.
-Κάτι ξέρετε και δεν θέλετε να μιλήσετε;
– Πήγαινε στην Αρχιεπίσκοπο της Κρήτης Ευγένιο να του μιλήσεις, μου απάντησε επιτακτικά. Μην του πεις ότι σε έστειλα εγώ. Είσαι τετραπέρατη Κρητικιά, θα βρεις ένα τρόπο να τον ψαρέψεις. Τότε και μόνο θα μάθεις πράγματα για τον Καζαντζάκη πού ‘ναι θαμμένα χρόνια . Ούτε μια χούφτα άνθρωποι στον κόσμο δεν τα ξέρουν. Αν τον καταφέρεις να σου μιλήσει, θα είσαι η μεγαλύτερη κατάσκοπος του αιώνα ! Μετά έλα εδώ και θα σου ‘χω την μεγαλύτερη έκπληξη της ζωής σου—το πιο πολύτιμο υλικό για την ερευνά σου για τον Καζαντζάκη!

Ένα μυστικό που ούτε μια χούφτα άνθρωποι δεν το ξέρουν
Η Κατσουλάκη νοιώθει την έξαψη του δημοσιογράφου που κυνηγά το ρεπορτάζ της ζωή του
«Το ίδιο κιόλας απόγευμα -γράφει- βρέθηκα στα σκαλιά της Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Έτρεμαν τα χέρια μου και τα πόδια μου λύγισαν. Σίμωσα ένα βυζανιάρικο παπαδάκι, όμορφο ντροπαλό και καλοσυνάτο. Του ‘πα ότι δουλεύω για το περιοδικό ΤΑΞΙΔΙ και θέλω να πάρω συνέντευξη από τον Αρχιεπίσκοπο. Ήξερα ότι δεν θα με δεχτεί αν δεν ήταν κάτι εκκλησιαστικό και ρώτησα τι είναι η μεγαλύτερη αδυναμία του Αρχιεπισκόπου που θα τον αναγκάσει να μου παραχωρήσει μια συνέντευξη.
-Το μεγαλύτερο όνειρο του Αρχιεπισκόπου, ψιθύρισε ταραγμένο το παπαδάκι χωρίς να με κοιτάζει είναι να χτίσει μια σχολή Βυζαντινής εικονογραφίας και να την ονομάσει EL GRECO σε τιμή του Κρητικού ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.
-Σε παρακαλώ, μπορείς να με βοηθήσεις; Θέλω να γράψω ένα άρθρο για την σχολή και την ευγενή προσπάθεια του Αρχιεπισκόπου. Θα μπορέσεις να μου κλείσεις ραντεβού; Θα σου έχω ευγνωμοσύνη για πάντα!
Το καλοσυνάτο, αγνό πρόσωπο του νεανικού κληρικού γύρισε πίσω σε δέκα λεπτά, κατακόκκινο, με τα μάτια χαμηλωμένα.
-Αύριο στις 11 το πρωί σας έκλεισα ραντεβού με τον Αρχιεπίσκοπο!
Η καρδιά μου με ένα σάλτο χόρεψε Κρητικό πεντοζάλη στον ρυθμό μιας αόρατης λύρας και στα κρυφά τραγούδησε μια τρυφερή μαντινάδα. Μου ‘ρθε να αγκαλιάσω το παπαδάκι και να το φιλήσω από την χαρά μου, αλλά κρατήθηκα. Από νευρικότητα, είχα σταθεί από τις δέκα το πρωί έξω από την Αρχιεπισκοπή. Παρόλο που ψιχάλιζε, άρχισα να ιδρώνω. Το ευγενικό παπαδάκι με πλησίασε αργότερα ντροπαλά και με οδήγησε στην αίθουσα που με περίμενε ο Αρχιεπίσκοπος Ευγένιος. Κυπαρισσένιος, εύσωμος επιβλητικός, μου ‘δωσε το χέρι του να το φιλήσω. Δεν ξέρω τι βιδώθηκε στο μυαλό μου κείνη την αστραπιαία στιγμή και του λεω με ναζιάρικο χαμόγελο.
-Σεβασμιότατε αν μου φιλήσετε το δικό μου, θα σας φιλήσω το δικό σας!
Ο Ιεράρχης άλλαξε χρώμα και έμεινε με ανοιχτό το στόμα. Και πριν προλάβει να συνέλθει του λέω αστειευόμενη:
-Καλέ, πως βγήκατε εσείς λαμπάδα και εγώ κερί; Ούτε στην μέση δεν σας φτάνω!

Κράτησε το στομάχι του από τα τρανταχτά γέλια και έτσι έσπασε ο πάγος μεταξύ μας. Μιλούσαμε πια σαν παλιοί καλοί φίλοι. Μου πρόσφερε ένα δίσκο από Λαμπριάτικα κουλουράκια , κόκκινα αυγά και τσουρέκι. Μου μίλησε με ενθουσιασμό για ώρα πολύ για την σχολή εικονογραφίας. Με ρώτησε πως μου φάνηκε το Ηράκλειο. Τότε ταράχτηκα. Βούτηξα την ευκαιρία από τα μαλλιά.
-Τα Χανιά είναι πιο όμορφα, γραφικά, η γενέτειρα του Βενιζέλου! Το μόνο που έχει να καυχιέται το Ηράκλειο είναι ο τάφος του Καζαντζάκη!
Γέλασαν τα μουστάκια του Αρχιεπισκόπου. Τέντωσε με περηφάνια τις θεόρατες πλάτες του και κορδώθηκε σαν παγώνι.
-Εγώ τον αγαπούσα πολύ τον Καζαντζάκη, μου εξομολογείται χωρίς δισταγμό. Τον θαύμαζα στα κρυφά. Ξέρετε, η εκκλησία είναι στενοκέφαλη. Δεν μπορούσα να εκφράσω τα πραγματικά μου αισθήματα.. Θα με πετούσαν έξω. Έχω διαβάσει όλα του τα βιβλία του. Τι πένα είναι αυτή κοπελιά μου; Πιάνει πουλιά στον αέρα! Ο Καζαντζάκης κατά μένα είναι ο πρωτοψάλτης της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η εκκλησία τον παρεξήγησε. Ο Καζαντζάκης ήταν φιλόσοφος και αλληγορικός συγγραφέας.
-Μα η εκκλησία τον αφόρισε!
-Δεν είναι αλήθεια. Ο Καζαντζάκης ποτέ δεν αφορίστηκε , αγαπητή μου. Η Ιερά Συνοδός τον καταράστηκε και τον αφόρισε και ζήτησε από τον Πατριάρχη Αθηναγόρα να επικυρώσει την αφόριση του. Ο Πατριάρχης πέταξε την αίτηση σ’ ένα συρτάρι και ακόμα εκεί είναι. Ποτέ δεν την υπέγραψε. Όχι μόνο αυτό, αλλά τα βιβλία του Καζαντζάκη στολίζουν και τώρα ακόμα την βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου!
Είχα μείνει άφωνη, λύγισαν τα γόνατα μου. Έκαμα κόμπο την καρδιά μου και σώπασα.
-Εγώ, δεσποινίς Κατσουλάκη πήγα και στην κηδεία του! Παρ’ όλες τις απειλές, διαταγές, εκκλήσεις και κατάρες που πήρα γραπτώς και προφορικώς -μπροστά μου και πίσω από την πλάτη μου- έδωσα άδεια να μπει η σωρός του στον Άγιο Μηνά και έκανα μάλιστα και την νεκρική δέηση!
-Δεν φοβηθήκατε;
-Ήταν δύσκολη η θέση μου. Είχα μεγάλη πίεση και από την Ιεραρχία και από τις τοπικές αρχές. Αν δεν άφηνα την σωρό του Καζαντζάκη στον Άγιο Μηνά, θα γινόταν η επανάσταση του 1821 και θα αιματοκυλιόμαστε εδώ κάτω! Οι Κρητικοί το ‘χαν πάρει πολύ πατριωτικά το θέμα. Ήταν ανήμερα θηρία! Στην κηδεία κόντεψε να γίνει μεγάλο μακελειό. Κάμποσοι κληρικοί χωρίς ράσα ακολούθησαν την νεκρική πομπή βρίζοντας τον νεκρό, αρπάχτηκαν στα χέρια με ντόπιους Κρητικούς. Δύσκολες ώρες και για μένα ένα ανώτατο κληρικό!
-Εσείς τον θάψατε;
-Όχι, αλίμονο μου! Θα με αφόριζε η Ιερά Σύνοδος! Είχαμε διαταγή να μην γίνει η ταφή του από κανένα Ορθόδοξο παπά. Εγώ δεν ήμουνα κοντά στην σωρό του Καζαντζάκη.
-Οι εφημερίδες έγραψαν ότι θάφτηκε από ιερέα ο Καζαντζάκης.
– Ο κόσμος είχε άγνοια. Όταν έφτασε η σωρός του στο Μαρτινέγκο, κάποιος έβγαλε επικήδειο λόγο. ( Σημείωση: Τον επικήδειο εκφώνησε ο Μενέλαος Παρλαμάς) Μα κανείς κληρικός δεν ήταν γύρω για να θάψει τον νεκρό. Σκεφτείτε τώρα μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου και τις φωτογραφικές μηχανές του διεθνούς τύπου! Πουθενά παπάς. Οι Βρακοφόροι Κρητικοί άρχισαν να φουρτουνιάζουν, έμαθα από άλλους παρόντες, άναψαν τα αίματα και ήθελαν να βουτήξουν το φέρετρο και να το θάψουν με τα ίδια τους τα χέρια. Κείνη την τραγική στιγμή ως εκ θαύματος παρουσιάστηκε ένα νέος παπάς με ράσα και με θυμιατό! Ούτε ήξερα ποιος ήταν και πως βρέθηκε εκεί, από πού ξεφύτρωσε! Κανείς δεν ήξερε!
-Τώρα ξέρετε ποιός ήταν;
-Αρκετά, είπαμε κοπελιά. Ας αφήσουμε αυτήν τη συζήτηση για τον Καζαντζάκη και δώσε μου το τηλέφωνο σου στο ξενοδοχείου που μένεις να σε καλέσω για τραπέζι μια από αυτές τις μέρες. Και στείλε μου το περιοδικό όταν θα γράψεις το άρθρο για την σχολή εικονογραφίας.
Τον φίλησα στο μάγουλο και πήδηξα τα σκαλιά σαν αγριοκάτσικο.

Δεν θα δημοσιευθεί ποτέ, ακριβώς επειδή αυτή είναι η αλήθεια
Το μυστικό αποκαλύφθηκε! Θα περίμενε κανείς να δημοσιοποιηθεί κιόλας. Όμως η εποχή δεν ήταν έτοιμη για αποκαλύψεις. Η Κατσουλάκη λέει:
«Σαν γύρισα στην Αθήνα, ο αρχισυντάκτης του περιοδικού ΤΑΞΙΔΙ με απέλυσε και με το δίκιο του. Σαν είχα την έρευνα έτοιμη την έδωσα σε ένα φίλο Κρητικό, δημοσιογράφο που δούλευε για το περιοδικό ΕΠΙΚΑΙΡΑ, και ήταν ανταποκριτής μιας Ελληνοαμερικανικής εφημερίδας. Μετά από κάμποσες μέρες ανείπωτης αγωνίας συναντηθήκαμε στο πλατεία Συντάγματος για καφέ. Φαινόταν σκοτεινιασμένος.
-Τι έγινε με την έρευνα του Καζαντζάκη; Τι είπαν οι εφημερίδες, τα ΕΠΙΚΑΙΡΑ;
-Ότι θα πας πέντε χρόνια φυλακή αν προσπαθήσεις να την δημοσιεύσεις, μου απάντησε ωμά, σχεδόν με θυμό. «Ξέχαστο Ελένη. Αυτήν την έρευνα σου συνιστώ σαν φίλος να την κάψεις. Ποτέ δεν θα δημοσιευθεί στην Ελλάδα. Τόσο αγαθή είσαι; Ξύπνα!
-Μα είναι αλήθεια!
-Για αυτό ακριβώς δεν θα δημοσιευθεί ποτέ, γιατί είναι αλήθεια!
Κραυγές οργής και φρίκης υψώθηκαν μέσα μου. Αισθάνθηκα σαν κάποιος να ξερίζωσε την καρδιά μου και να την πέταξε σ’ ένα αγκαθωτό γκρεμό, χωρίς έλεος. Μα δεν το ‘βαλα κάτω. Μετέφρασα το κείμενο στα Αγγλικά και το ‘στειλα στο Αμερικανικό περιοδικό NEWSWEEK. Το περιοδικό δέχτηκε το κείμενο για τον Καζαντζάκη σαν πληροφοριακή πηγή και φυλάχτηκε στην βιβλιοθήκη του. Αργότερα έστειλα την έρευνα στην Ελένη Καζαντζάκη. Η χήρα του Καζαντζάκη την δέχτηκε όπως ένας σταυρωμένος περίμενε με λαχτάρα την ανάσταση του. Τότε και μόνο ένιωσα ότι είχα κάνει το χρέος μου!
Το 2003 το σαρκοβόρο σαράκι της δικαίωσης άρχισε πάλι να τρώει τα σωθικά μου και αποφάσισα να ξαναγράψω στα Ελληνικά την έρευνα για τον Καζαντζάκη. Ο Αρχιεπίσκοπος Ευγένιος Ψαλιδάκης είχε πεθάνει το 1978. Ο Ανδρέας Καλοκαιρινός το 1992. Έστειλα -χωρίς να ελπίζω- φαξ στον Μητροπολίτη Μελέτιο, αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης και ζήτησα επίσημη επιβεβαίωση σχετικά με τον αφορισμό του Καζαντζάκη.
Μα η μοίρα και το ριζικό είναι αναπάντεχο και γνέθει τις δικές του σαϊτιές. Πριν από κάμποσες εβδομάδες, καθώς ψαχούλευα ένα αραχνιασμένο κουτί γιομάτο ποιήματα—σπίθες της νιότης, βρήκα στα Ελληνικά την έρευνα του Καζαντζάκη! Τα χέρια μου έτρεμαν σαν επιληπτικά. Τα μάτια μου θόλωσαν. Ήταν το πνεύμα του μεγάλου συγγραφέα που ζητούσε δικαίωση; Δεν ξέρω. Οι κιτρινισμένες σελίδες είχαν φαγωθεί και δύσκολα διαβάζονταν. Κάθισα και το ξανάγραψα. Ήταν μια εσωτερική ανάγκη και ένα ιερό χρέος για να τιμήσω τον πνευματικό άνθρωπο που δεν υποτάσσεται σε καλόβουλες αυλές και δεν αναπαύεται σε καρποφόρα , εφήμερα λιβάδια, παρά φορτώνει το δισάκι της ευθύνης στον ώμο και παίρνει το κακοτράχαλο μονοπάτι για να βρει την αγκαθωτή αλήθεια.
Με αγάπη,
Ελένη Κατσουλακη

Σημείωση: Στις 29 Ιουνίου του 2003 έλαβα ένα συστημένο επίσημο γράμμα από την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης που επιβεβαιώνει μετά από σχεδόν μισό αιώνα άναντρης σιωπής, ότι δεν υπάρχει αφορισμός του Καζαντζάκη στα αρχεία τους.

Η ιστορία έχει ένα δικό της τρόπο να προβαίνει σε “διορθώσεις”. Έστω κι αν κάποιες φορές αργεί.

Μ.Κ., via