«Είναι η πρώτη φορά στον κόσμο που ο ρυθμός ανάπτυξης στον αναπτυγμένο κόσμο είναι πάνω από την παγκόσμια ανάπτυξη και η παγκόσμια ανάπτυξη είναι πάνω από την ανάπτυξη στις αναπτυσσόμενες οικονομίες». Με αυτό τον τρόπο περιέγραψε ο Αγκουστίν Καρστένες, επικεφαλής της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών, ένα από τα πιο ανησυχητικά παράδοξα της τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας.

Είναι αλήθεια ότι η επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης σε αρκετές αναπτυσσόμενες χώρες είχε ξεκινήσει πριν από την πανδημία, όμως τώρα το φαινόμενο τείνει να γίνει πιο έντονο, αντιστρέφοντας την ιστορική τάση οι αναπτυσσόμενες χώρες να έχουν πιο υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης σε σχέση με τις «ώριμες οικονομίες».

Εάν κανείς κοιτάξει τις προβλέψεις του ΔΝΤ για το 2021, ενώ η πρόβλεψη για την ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας είναι 6% και χώρες όπως οι ΗΠΑ (6,4%) ή η Κίνα (8,4%) αναμένεται να τα πάνε ακόμη καλύτερα, στις χαμηλού εισοδήματος αναπτυσσόμενες χώρες το ποσοστό ανάπτυξης δεν θα ξεπεράσει το 4,3% ενώ σε κρίσιμες περιοχές όπως η Υποσαχάρεια Αφρική θα περιοριστεί στο 3,4%. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί αυτές οι χώρες να είχαν μικρότερη άμεση επίπτωση από την πανδημία, όμως τα δύσκολα είναι μπροστά τους.

Και το πρόβλημα γι’ αυτές τις οικονομίες είναι ότι έχουν τη δυνατότητα να ελπίζουν σε γενναιόδωρα πακέτα τόνωσης της οικονομίας τους, όπως έκαναν στον αναπτυγμένο οι κεντρικές τράπεζες που κατάφεραν έτσι να ανακόψουν τις χειρότερες επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Αντίθετα, το τέλος των πακέτων τόνωσης των αναπτυγμένων οικονομιών είναι πιθανό να διαμορφώσει μια ακόμη δυσμενέστερη συνθήκη και για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, εφόσον όταν οι επιχειρήσεις σταματήσουν να έχουν τις ίδιες μορφές ενίσχυσης είναι πιθανό να τροποποιήσουν και τα επενδυτικά τους σχέδια.

Το ερώτημα των επενδύσεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο

Το μεγάλο ερώτημα για τον αναπτυσσόμενο κόσμο είναι σε ποιο βαθμό θα συνεχίσει να προσελκύει επενδύσεις, ιδίως από τη στιγμή που εδώ και δεκαετίες το κυρίαρχο αναπτυξιακό δόγμα και στον αναπτυσσόμενο κόσμο είναι αυτό που δεν δίνει τόση έμφαση στην ενδογενή αναπτυξιακή δυναμική όσο στην προσέλκυση ολοένα και περισσότερων ξένων επενδύσεων.

Όμως, την ίδια στιγμή οι άμεσες ξένες επενδύσεις προς τον αναπτυσσόμενο κόσμο υποχωρούν και δεν δείχνουν να έχουν την ίδια απόδοση σε σχέση με παλαιότερα. Σύμφωνα με την 27^η έκθεση Global Trade Alert του Centre for Economic Policy Research, to 2020 οι ετήσιες ροές ξένων άμεσων επενδύσεων υποχώρησαν κατά 42%, πράγμα που σήμαινε υποχώρηση σε επίπεδα πιο χαμηλά σε σχέση με την προηγούμενη 25ετία. Οι νέες επενδύσεις, που δημιουργούν θέσεις εργασίας (Greenfield investments)  σε αναπτυσσόμενες χώρες υποχώρησαν ακόμη περισσότερο. Στο τελευταίο τρίμηνο του 2020 υποχωρούσαν σε ετήσια βάση κατά 57%. Την ίδια στιγμή παγκοσμίως η μέση απόδοση στις επενδύσεις υποχώρησε την τελευταία δεκαετία.

Ανάλογα είναι και τα στοιχεία της UNCTAD, της υπηρεσίας του ΟΗΕ που καταγράψει τις τάσεις στις επενδύσεις και στο παγκόσμιο εμπόριο. Η τελευταία έκθεση για τις παγκόσμιες επενδύσεις επίσης καταγράφει ανησυχητικές τάσεις.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης, το 2020 οι παγκόσμιες ροές ξένων άμεσων επενδύσεων υποχώρησαν κατά 35%, στο ένα τρισεκατομμύριο δολάρια, από 1,5 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2019.

Σε γενικό επίπεδο, οι αναπτυγμένες χώρες δείχνουν να υπέστησαν το μεγαλύτερο μέρος της υποχώρησης των ξένων άμεσων επενδύσεων, αφού σε αυτές η υποχώρηση έφτασε το 58% το 2020. Αντίθετα, συνολικά οι ξένες άμεσες επενδύσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες υποχώρησαν κατά 8% κυρίως γιατί συνεχίστηκαν οι ροές στην Ασία. Ως αποτέλεσμα το μερίδιο των ξένων άμεσων επενδύσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες πήγε στα δύο τρίτα του παγκόσμιου συνόλου, ενώ το 2019 αντιπροσώπευαν το μισό.

Όμως, όταν πάμε να δούμε πιο συγκεκριμένα την εικόνα των επενδύσεων θα δούμε μια διαφορετική εικόνα. Για παράδειγμα στις αναπτυσσόμενες χώρες ο αριθμός των νέων επενδυτικών σχεδίων με δημιουργία θέσεων εργασίας και εξοπλισμού υποχώρησε κατά 42% ενώ ο αριθμός των διεθνών συμφωνιών χρηματοδότησης σχεδίων υποχώρησε κατά 14%. Συγκριτικά στις αναπτυγμένες χώρες ο αριθμός των σχεδίων με δημιουργία θέσεων εργασίας και εξοπλισμού υποχώρησε κατά 19% ενώ τα σχέδια χρηματοδότησης αυξήθηκαν κατά 8%.

Επιπλέον, ενώ στο δεύτερο μισό του 2020 οι επενδύσεις εξαγορών και συγχωνεύσεων και οι διεθνείς συμφωνίες χρηματοδότησης ανέκαμψαν, οι επενδύσεις με δημιουργία θέσεων εργασίας και εξοπλισμού συνέχισαν να έχουν αρνητική τάση σε όλη τη διάρκεια του 2020 και στην αρχή του 2021.

Αυτό αποτυπώνεται και στη χωρική κατανομή των επενδύσεων. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις στην Αφρική υποχώρησαν κατά 16% στα 40 δισεκατομμύρια δολάρια, ένα επίπεδο που μας πηγαίνει 15 χρόνια πίσω. Οι επενδύσεις με δημιουργία νέων θέσεων εργασίας υποχώρησαν κατά 62%. Στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική οι ξένες άμεσες επενδύσεις υποχώρησαν κατά 45%  στα 88 δισεκατομμύρια.

Υποχώρησαν είχαν και οι επενδύσεις στις δομικά αδύναμες και ευάλωτες οικονομίες. Παρότι οι γενικές ροές στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες παρέμειναν σταθερές, οι επενδύσεις που δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας υποχώρησαν στο μισό και οι διεθνείς συμφωνίες χρηματοδότησης υποχώρησαν κατά το ένα τρίτο.

Ένας κόσμος που αλλάζει και γίνεται πιο δύσκολος για τις αναπτυσσόμενες οικονομίες

Την ίδια στιγμή όλα αυτά επηρεάζονται και από συνολικότερες αλλαγές στον σύγχρονο κόσμο. Η πανδημία έφερε μια μεγαλύτερη έμφαση σε έννοιες όπως η αυτάρκεια ή η ικανότητα τοπικής παραγωγής κρίσιμων προϊόντων. Σε αρκετές περιπτώσεις εμφανίζονται τάσεις επιστροφής σε ένα είδος προστατευτισμού, με μεγαλύτερα εμπόδια. Σταδιακά παράμετροι όπως η προσπάθεια για καλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα των προϊόντων θα αρχίσουν να αποτελούν κρίσιμες πλευρές του σχεδιασμού των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων. Όλα αυτά σημαίνουν ότι δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι θα επιστρέψουμε σε μια γενικά τάση αύξησης των ροών ξένων άμεσων επενδύσεων. Αντίθετα, εύλογο θα ήταν να πούμε ότι είναι πιθανό ότι το επόμενο διάστημα θα υπάρξει πραγματική πίεση στον όγκο των ξένων άμεσων επενδύσεων παγκοσμίως.

Αυτό διαμορφώνει μια αρκετά πιο δύσκολη συνθήκη για αρκετές από τις αναπτυσσόμενες οικονομίες που θα έχουν να αντιμετωπίσουν μικρότερες επενδύσεις. Ένας μέρος αυτών των απωλειών θα μπορούσαν να καλυφθούν με βήματα προς την μεγαλύτερη περιφερειακή ολοκλήρωση και την ενίσχυση περιφερειακού εμπορίου και των ροών επενδύσεων π.χ. στην Αφρική, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι θα καλύψουν τη συνολικότερη επενδυτική υποχώρηση. Την ίδια στιγμή, αρκετές από τις αναπτυσσόμενες χώρες θα πρέπει να αναμετρηθούν με το γεγονός ότι έχουν σημαντικό βαθμό υπερχρέωσης που χωρίς μια επιστροφή σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, θα μπορούσε να επιδεινωθεί, την ώρα που πολύ δύσκολα ο αναπτυγμένος κόσμος θα μπορούσε – τουλάχιστον με δεδομένο τον πολιτικό συσχετισμό στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες – να προσφέρει με όρους βοήθειας τους αναγκαίους πόρους που επέτρεπαν μια αλλαγή αναπτυξιακού υποδείγματος για να υπάρχει μικρότερη εξάρτηση από τις ξένες επενδύσεις.