Εμπνευστής του θεωρείται ο καταγόμενος από τη Γόρτυνα της Κρήτης Θαλήτας (έζησε περί το 665 π.Χ.), ο οποίος επίσης θεωρείται από πολλούς ο συντάκτης του «Κώδικα της Γόρτυνας» (της αρχαιότερης σήμερα γνωστής νομοθεσίας στον ευρωπαϊκό χώρο). Υπήρξε σπουδαίος μουσικός της εποχής του, περίφημος για την υψηλή ποιότητα της ποίησής του, συνθέτοντας πολλές ωδές, παιάνες και «υπορχήματα» (χορευτικά άσματα). Είχε λάβει από το μαντείο των Δελφών την εντολή να απομακρύνει με τη μουσική του τον λοιμό, που  μάστιζε τη Σπάρτη. Έγινε εισηγητής της αυλωδικής μουσικής της γορτύνιας λατρείας του Απόλλωνα, μεταλαμπαδεύοντας στη Σπάρτη τον μουσικό πλούτο της Κρήτης  και μεταφέροντας εκεί τον Πυρρίχιο χορό ή Πυρίχη.

Ο ρυθμός του χορού αυτού βασιζόταν πάνω στον «πυρρίχιο πόδα», μουσικό μέτρο σύντομο, γι’ αυτό και σαν ρυθμός ήταν έντονος και ζωηρός. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα χορευόταν από πολλούς χορευτές στην σειρά, τους οποίους καθοδηγούσε ο αρχηγός της ομάδας. Για τους Σπαρτιάτες του Λυκούργου ήταν μια μορφή πολεμικής τέχνης-αγωγής και η εκμάθησή του ήταν υποχρεωτική για όλους, από την ηλικία των πέντε ετών Ήταν κατεξοχήν πολεμικός χορός, χορευόταν όμως και σε θρησκευτικές γιορτές, όπως στη γιορτή των Διόσκουρων και στις γυμνοπαιδιές.

Το όνομά του το οφείλει, κατά μία θεωρία, στον μυθικό ήρωα Πύρριχο, και κατ’ άλλους στον Πύρρο (γιο του Αχιλλέα), ο οποίος κάτω από τα τείχη της Τροίας, χόρεψε σε αυτόν τον ρυθμό, από τη χαρά του για τον θάνατο του Ευρύπυλου. Πιο τεκμηριωμένη, κατά την άποψη των ειδικών, είναι η εκδοχή ότι προήλθε από τον μουσικό «πυρρίχιο πόδα», όπως προαναφέρθηκε.

Ο χορός είναι γνωστός στις μέρες μας ως χορός «Σέρρα». Πιθανόν η ονομασία αυτή να δόθηκε από την περιοχή Σέρρα κοντά στα Πάτανα Τραπεζούντας, όπου και η λίμνη Σέρρα, καθόσον στην περιοχή αυτή χόρευαν τον χορό αυτόν με πάθος και δεξιοτεχνία. Κατά την άποψη του Κιλκισιώτη Ευγένιου Δρεπανίδη, καθηγητή φιλολογίας, όπως περιγράφει ο Δημ. Αθανασιάδης στο Βιβλίο του «Ο Πυρρίχιος Χορός», η ονομασία προέρχεται από την έκφραση «όρχησης εις ιερά», προφέροντας τις λέξεις «εις ιερά» το τελικό της λέξης «εις» -σ-ενώθηκε με την λέξη «ιερά» και προήλθε η λέξη «σιέρα». Στη συνέχεια αποβλήθηκε το -ι- και η λέξη έγινε «σέρα».

Αυτόν τον δυναμικό χορό, λοιπόν, που ξεκίνησε από τη Λακωνία και απλώθηκε σε όλες τις ελληνικές πόλεις-αποικίες, τον χόρευαν οι Θράκες, οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας και οι Πόντιοι. Οι κάτοικοι του Πόντου όμως εξακολουθούσαν να τον χορεύουν στον Πόντο μέχρι το 1922 και τον μετέφεραν στην Ελλάδα, μαζί με το «αρχαϊκό ομηρικό γλωσσικό τους ιδίωμα» κατορθώνοντας έτσι να ξεχωρίζουν από τους άλλους Έλληνες «ως προς τη διαφύλαξη και συνέχεια της προγονικής κληρονομιάς τους», όπως μας λέει ο Δημ. Αθανασιάδης. Τον χορεύουν μέχρι σήμερα με τους ίδιους ακριβώς σχηματισμούς και τα ίδια πανάρχαια βήματα. Ο χορός ονομάζεται επίσης και «λάζικον» από τους Λαζούς του Όφη του Πόντου, ενώ ορισμένες φορές παραλλάζει ελαφρά, ανάλογα με τον τόπο.

Ο χορός αποτελείται από τρεις «στροφές».

• Στην 1η, οι χορευτές πιασμένοι χέρι-χέρι και με υψωμένα τα χέρια χορεύουν ομαλά, με μια ευφρόσυνη διάθεση ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους.
• Στη 2η στροφή η διάθεση αλλάζει βαθμιαία. Η ευφροσύνη μεταβάλλεται σε ανησυχία, το σώμα καταλαμβάνεται από ένταση, τα χέρια των χορευτών με κινήσεις ρυθμικές προς τα μπρος και τα πίσω αποπειρώνται να κρατήσουν όρθιο το κορμί, να μην πέσει. Κατά τον Μουζενίδη, στη φάση αυτή απεικονίζεται η προσπάθεια του πληγωμένου να κρατηθεί στη ζωή και να νικήσει. Κι ενώ το σώμα είναι σκυμμένο, μικρά ζωηρά και κοφτά βήματα αποδίδουν την προσπάθεια του λαβωμένου να κρατηθεί.
• Στην 3η στροφή έρχεται η ώρα της λύτρωσης. Το σώμα, που λύγιζε και άγγιζε σχεδόν τη γη, παίρνει δύναμη, ο χορευτής αναπηδάει με τα σκέλη πλατιά ανοιγμένα και ορθώνεται στητός, με το κεφάλι περήφανο για να βλέπει ψηλά.

• Ο χορός των μαχαιριών 

  Ελεύθερος χορός, που η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ο Ξενοφώντας (400 π.Χ.) όταν έφτασε στα Κοτύωρα (Ορντού), για να ψυχαγωγήσει τους στρατιώτες του, έβαλε και χόρεψαν έναν τέτοιο χορό.

  Τον περιγράφει στην «Κύρου Ανάβασις» (μετάφραση Ζ. Ζευγώλη) ως εξής: «Αφού έκαναν σπονδές (οινοποσίες) και τραγούδησαν τον παιάνα σηκώθηκαν πρώτοι κάποιοι στρατιώτες που ήταν από τη Θράκη και χόρεψαν οπλισμένοι, ενώ έπαιζε η φλογέρα και πηδούσαν ψηλά κι ελαφρά, κρατώντας τα μαχαίρια τους. Τέλος ο ένας χτυπάει τον άλλο και τον πληγώνει, όπως νόμισαν όλοι. Και οι Παφλαγόνες έβγαλαν τα όπλα του άλλου και τα πήρε ο νικητής και βγήκε από το μέρος που χόρευαν τραγουδώντας το τραγούδι του Σιτάλκα (πολεμικός ύμνος που εξυμνούσε τον βασιλιά της Θράκης Σιτάλκα). Άλλοι Θράκες κουβάλησαν έξω τον νικημένο που τάχα ήταν νεκρός, ενώ στην πραγματικότητα δεν είχε πάθει τίποτε».

  Χορεύεται από δύο άτομα που κρατούν μαχαίρια, με τα οποία αυτοσχεδιάζουν μιμούμενα επίθεση και άμυνα. Οι παλαιότεροι πετούσαν το μαχαίρι στον αέρα και μάλιστα μερικοί το έπιαναν με το στόμα. Μια σημερινή και πολύ συγκινητική παραλλαγή, είναι οι δύο χορευτές, μετά τη διαμάχη να πετούν τα μαχαίρια και να αγκαλιάζονται, δίνοντας ένα διαφορετικό μήνυμα.

  Παρακολουθείστε το βίντεο: