Όταν ο κεντρικός ομιλητής ανέβηκε στο βήμα και εκτός από τους συνέδρους καλωσόρισε «και τις φωνές που θα μας επισκεφθούν εδώ μέσα στην αίθουσα», αισθάνθηκα κάπως αμήχανα. Οι σύνεδροι γύρω μου φόρεσαν τα ακουστικά για τη μετάφραση και παρακολούθησαν με προσήλωση τον ομιλητή, γνέφοντας καταφατικά με το κεφάλι και χειροκροτώντας στα σημεία της παρουσίασης με τα οποία συμφωνούσαν απόλυτα.

Άνθρωποι που «ακούνε φωνές» και επαγγελματίες στον χώρο της ψυχικής υγείας, ερευνητές, φοιτητές ιατρικής και εθελοντές, περίπου 300 άτομα από 24 διαφορετικές χώρες συμμετείχαν στο 6ο Διεθνές Συνέδριο «Ακούγοντας φωνές», το οποίο πραγματοποιήθηκε το Σαββατοκύριακο στη Θεσσαλονίκη. Διοργανώθηκε από το Ελληνικό Δίκτυο «Ακούω Φωνές» και το Παρατηρητήριο για τα Δικαιώματα στον Χώρο της Ψυχικής Υγείας και ήταν η συνέχεια αντίστοιχων διεθνών συναντήσεων, οι οποίες ξεκίνησαν το 2009 στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας.

Για δύο μέρες, καθώς ο ήλιος έλουζε το δάσος του Σέιχ Σου πού κύκλωνε το ξενοδοχείο του συνεδρίου, παρουσιάστηκαν επιστημονικές ανακοινώσεις και προσωπικές αφηγήσεις ανθρώπων που ήθελαν να αφηγηθούν «την εμπειρία». Το κοινό συμπέρασμα ήταν η ανάγκη δημιουργίας ενός εναλλακτικού δικτύου υπηρεσιών ψυχικής υγείας, το οποίο θα αποκλείει τον μονόδρομο των ισχυρών φαρμάκων και τον εγκλεισμό στα ψυχιατρεία – άσυλα. Αντίθετα, θα βασίζεται στην αυτενέργεια και την αυτοβοήθεια, χωρίς αυτό το σύστημα να ελέγχει και να καταπιέζει τον πάσχοντα. «Ο σκοπός δεν είναι να εξαλειφθούν οι ‘φωνές’, αλλά να φτάσουν οι άνθρωποι που τις ακούνε να μπορούν να τις διαχειρίζονται, ίσως και να τις εκλάβουν ως ιδιαίτερο χάρισμα» διευκρινίστηκε. Όλα αυτά ίσως ακούγονται ειρωνικά στη βάρβαρη πραγματικότητα της Ελλάδας της κρίσης (τα δημόσια ψυχιατρεία κλείνουν μέσα στο 2015) και της φούσκας του success story της «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης».

Εντέλει, οι άνθρωποι που «ακούνε φωνές» είναι ψυχικά ασθενείς; Αυτό από μόνο του δεν καθιστά κάποιον ψυχικά άρρωστο, υποστήριξαν επαγγελματίες του χώρου της ψυχικής υγείας στο συνέδριο, άποψη που κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια στην επιστημονική κοινότητα. «Το ίδιο μπορεί να συμβεί σε εξαρτημένους από ναρκωτικά και αλκοόλ ή σε ηλικιωμένους. Υπάρχουν επίσης άνθρωποι που ‘ακούνε φωνές’, οι οποίοι δεν έχουν ιστορικό ασθένειας ούτε καταναλώνουν ναρκωτικά ή αλκοόλ», όπως ειπώθηκε. Δικαιολογημένα, η σύνδεση με τη ψυχική νόσο έχει ως αποτέλεσμα πολλοί να δείχνουν απροθυμία και φόβο να μιλήσουν σε έναν γιατρό ή και σε κοντινά τους άτομα. Τέσσερις άνθρωποι με την «εμπειρία» μίλησαν επώνυμα στο συνέδριο και το VICE.

Μαρίνα, Μέλος Δικτύου Hearing Voices Αθήνας

«Μην πυροβολείτε τον αγγελιοφόρο»

«Υπάρχει ένα τραγούδι που λέει: “I am friends with the monster that’s under my bed/ Get along with the voices inside of my head/ You’re trying to save me, stop holding your breath/ And you think I’m crazy, yeah, you think I’m crazy” («Είμαι φίλος με το τέρας που είναι κάτω από το κρεβάτι/ Τα πηγαίνω καλά με τις φωνές μες’ το κεφάλι μου/ Προσπαθείς να με σώσεις, σταμάτα να κρατάς την αναπνοή σου/ Και νομίζεις ότι είμαι τρελός, ναι, νομίζεις ότι είμαι τρελός»). Και σε άλλο σημείο: “Don’t  shoot the messenger, I’m just friends with the monster that’s under my bed”, δηλαδή μην πυροβολείτε τον αγγελιοφόρο, κατά το ‘μην πυροβολείτε τον πιανίστα’.

Κάποια πράγματα στη ζωή μας τα θεωρούμε δεδομένα. Οι περισσότεροι άνθρωποι που ‘ακούμε φωνές’ θεωρούμε το Δίκτυο και την κοινότητα που υπάρχει γύρω του ως ένα δεδομένα πλαίσιο για να εκφράζουμε την εμπειρία μας. Πολλές φορές, όμως, φέρνω στο μυαλό μου την πρώτη φορά που άκουσα κάποιον άνθρωπο να μιλάει σε κοινό για την εμπειρία του και μάλιστα τόσο περιγραφικά. Ήταν ένα από τα πρώτα σεμινάρια του Δικτύου της Αθήνας. Μου φάνηκαν τόσο γνωστά όλα αυτά που περιέγραφε, αλλά ταυτόχρονα τόσο περίεργο που τα έλεγε μπροστά σε κοινό και σκέφτηκα: ‘Μα καλά, γι’ αυτά που ακούμε μιλάει;’ Συγκεντρώθηκα στη μετάφραση και είπα: ‘Ω, ναι! Γι’ αυτά μιλάει’! Μέχρι να έρθω στο Δίκτυο δεν είχα ακούσει θετική ή χρήσιμη φωνή για εμένα. Η επαφή μου με το ψυχιατρικό σύστημα δεν μου άφηνε το περιθώριο (…) Θέλω να αναφερθώ σε αυτά που μου προσφέρουν οι ‘φωνές’. Με εμπνέουν για θέματα που με ενδιαφέρουν, όπως η μουσική. Με βοηθούν στην καθημερινότητα, στο μαγείρεμα και τα ψώνια. Δεν ξέρετε πώς είναι να ψωνίζεις και να έχεις τις φωνές να σου μιλάνε. Διαλέγεις τα πιο υπέροχα πράγματα. Επίσης, είναι μια παρέα στη μοναξιά. Και μου διώχνουν την ανασφάλεια όταν είμαι μόνη. Όλη αυτή η εμπειρία μου έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσω το καλύτερο ψυχιατρικό σύστημα, τους ανθρώπους που κάνουν χρήση των υπηρεσιών, τις εναλλακτικές προσεγγίσεις και τι ακριβώς συμβαίνει στον κόσμο της ψυχικής υγείας. Ζητάω πολλές φορές τη συμβουλή των ‘φωνών’ ακόμη και για πρακτικά θέματα. Για την αφίσα του συνεδρίου υπήρχαν διαφωνίες στον σχεδιασμό με ορισμένα μέλη της ομάδας. Μια φωνή μου είπε ‘γιατί δεν κάνεις αυτό που σου λένε’. Κι όντως, εκείνο το απόγευμα κάθισα με μια από τις ‘φωνές’ και σχεδιάσαμε έξι από τις εκδόσεις τις αφίσας. Το βασικό στοιχείο που μπορούμε να αποκομίσουμε από την εμπειρία είναι ότι από τα αρνητικά συμπτώματα μπορούμε να πάρουμε κάτι θετικό».

Irene van de Giessen (Ολλανδία)

«Οι ‘φωνές’ όπως οι Σειρήνες του Οδυσσέα»

«Μετά τον Τρωικό Πόλεμο ο Οδυσσέας χρειάστηκε δέκα χρόνια για να επιστρέψει στην Ιθάκη. Η λύση που βρήκε για να περάσει από τις Σειρήνες είναι γνωστή ως ‘οδυσσειακή κατασκευή’. Έκλεισε με κερί τα αυτιά του πληρώματος και ο ίδιος δέθηκε στο κατάρτι. Άκουσε έτσι τις Σειρήνες, αλλά δεν μπορούσε να ρίξει το πλοίο στα βράχια (…) Στη ζωή μου πέρασα μια κρίση, αντίστοιχη με του Οδυσσέα μετά τον πόλεμο, μέσα στην ανάδοχη οικογένεια που με υιοθέτησε. Οι εσωτερικές ‘φωνές’ μου έλεγαν συνεχώς ότι κάνω λάθος. Βρισκόμουν σε σύγχυση και οι αξίες που είχα μάθει, δηλαδή να είμαι κοινωνική, να φροντίζω για την προσωπική μου υγιεινή, όλες κατέρρευσαν. Άρχισα να αμελώ τον εαυτό μου, δεν έκανα μπάνιο, χρησιμοποιούσα το δάπεδο του μπάνιου ως τουαλέτα, έτρωγα συνεχώς και είχα έναν μόνιμο φόβο θανάτου. Δεν μπορούσα να καταλάβω τι συνέβη λάθος με εμένα.

Ο ψυχίατρος διέγνωσε σε 5 λεπτά ότι είμαι σχιζοφρενής, όμως πόσο καλό θα ήταν να είχε μπορέσει να προσπεράσει τις Σειρήνες, όπως ο Οδυσσέας; Αντίθετα, εγώ βίωσα τις άσχημες επιπτώσεις της διάγνωσης και δεν απέφυγα να ρίξω το πλοίο στα βράχια. Ο γιατρός, παρασυρόμενος από τις φαρμακοβιομηχανίες, μου συνταγογράφησε ακριβά και τελείως άχρηστα φάρμακα. Για 20 χρόνια ζούσα σε έναν κόσμο χωρίς ελπίδα και η αγωγή απλώς με ηρέμησε. Η κρίση φαινόταν ότι πέρασε, αλλά ήταν ένα οικοδόμημα φτιαγμένο από τραπουλόχαρτα. Ο πατριός μου, που σήμερα βρίσκεται εδώ στην αίθουσα, ανέλαβε προσωπικά την ανάρρωσή μου, όμως εγώ η ίδια αποφάσισα να ακολουθήσω την προσέγγιση του Μάαστριχτ. Βρήκα έναν κόουτς κι άρχισα να φτιάχνω τη δική μου ‘οδυσσειακή κατασκευή’. Έμαθα να είμαι δυνατή, αυτό που έπρεπε να κάνω ήταν να παρατηρώ τα χαρακτηριστικά της κρίσης μου κι έτσι απέφυγα να πιστεύω ότι ήταν κάτι κακό εξ ορισμού. Το ζητούμενο είναι να αποδεχτείς αυτά που έρχονται στην επιφάνεια (…) Εξακολουθώ να ‘ακούω φωνές’, αλλά δεν παθαίνω πια επαναλαμβανόμενες κρίσεις. Κι εσείς και εγώ θα ακούσετε στη ζωή σας Σειρήνες. Να συντονιστείτε με αυτές. Να τις ακούσετε, να χαμογελάσετε και να συνεχίστε».

Δημήτρης Χατζηβασιλειάδης (Ελλάδα)

«Το Δίκτυο με βοήθησε να πάρω μια πορεία αλλαγών»

«… Η προσωπική μου εμπειρία άρχισε το καλοκαίρι το καλοκαίρι του 2005. Πάλευα με τις ‘φωνές’ για εφτά χρόνια χωρίς βοήθεια, παίρνοντας χάπια. Με έκαναν να αισθάνομαι φόβο, με τρομοκρατούσαν, με απειλούσαν και γενικά απώθησα από το μυαλό μου πολλά πράγματα. Κάποια στιγμή φοβήθηκα τόσο πολύ που κάλεσα την Αστυνομία, γιατί πίστεψα όχι τόσο ότι κινδυνεύω εγώ άμεσα, αλλά περισσότερο οι δικοί μου και η κοπέλα που αγαπούσα, της οποίας τη φωνή επίσης άκουγα. Βρέθηκα παγιδευμένος σε μια πραγματικότητα, στην οποία παντρεύτηκαν ο έρωτας, τα αισθήματά μου και ο κίνδυνος του θανάτου. Οι γονείς μου φοβήθηκαν όταν με είδαν έτσι αποδιοργανωμένο και σε πανικό και αποφάσισαν την κλασσική λύση, να επισκεφτούμε έναν ψυχίατρο. Ο πατέρας μου είναι γεωπόνος, κατά μια έννοια είναι κι αυτός γιατρός, των φυτών. Ο ψυχίατρος μου χορήγησε φάρμακα από το πρώτο ραντεβού κι έκρινε απαραίτητη την εισαγωγή μου σε ιδιωτική κλινική, την οποία βέβαια διηύθυνε ο ίδιος. Έτσι, έγινα πελάτης του ιδιωτικού ψυχιατρικού και φαρμακευτικού συστήματος και συνεχίζω να είμαι, έχοντας στο μεταξύ αλλάξει δύο-τρεις γιατρούς.

Η πράξη μου αυτή ήταν η αυτό-ύπνωσή μου. Κάποιοι λόγοι με ώθησαν να ασχοληθώ με παραψυχολογικά ζητήματα. Θυμάμαι δύο κοπέλες που ήταν πλασιέ βιβλίων, αγόρασα μια εγκυκλοπαίδεια και τη διάβασα, ετοίμασα ένα ηχητικό κλιπ, το έβαλα να παίζει σε λούπα και κοιμήθηκα. Κάποια στιγμή ξύπνησα σε μια κατάσταση πανικού και από εκείνη την ημέρα άρχισα να ‘ακούω φωνές’. Εντελώς παραδόξως δεν το συσχέτισα. Ίσως επειδή αντιλαμβανόμουν τις ‘φωνές’ ως κάτι πραγματικό, ως ανθρώπους που ασχολούνται μαζί μου σε επίπεδο κουτσομπολιού.  Πριν από δύο χρόνια, πήρα την απόφαση να κάνω κάτι γι’ αυτό. Ταξίδεψα μόνος στην Αθήνα, βρήκα ψυχολόγο και με παρέπεμψε στο Δίκτυο ‘Ακούγοντας Φωνές’ της Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα να πάρω έκτοτε μια πορεία αλλαγών στη ζωή μου που με βοήθησε πάρα πολύ…»

Chris Madson (Αυστραλία)

«Είμαι πιο έξυπνος από τις ‘φωνές’»

«Ονομάζομαι Christopher, αλλά μπορείτε να με φωνάζετε Chris. Γεννήθηκα στη Δυτική Αυστραλία στο Περθ και είμαι 39 ετών. Το 1990 ήμουν στη β΄ τάξη λυκείου και ένας φίλος είχε αγοράσει μαριχουάνα. Την έφερε στο σπίτι και καπνίσαμε ένα μεγάλο τσιγαριλίκι. Την επόμενη μέρα στο σχολείο φοβήθηκα ότι ο δάσκαλος θα μυρίσει τη μαριχουάνα στην αναπνοή μου. Καθόμουν στο θρανίο κι άκουσα μια ‘φωνή’ να μου λέει ‘μην ανασαίνεις, γιατί θα το μυρίσει ο δάσκαλος’.

Στα 23 μου είχα φθάσει να καπνίζω πολύ μαριχουάνα, να καταναλώνω αλκοόλ, κοιμόμουν στα σπίτια φίλων και τελικά έμεινα άστεγος. Μια μέρα που είχα παρανοϊκές σκέψεις πήρα το λεωφορείο και μετά από 18 ώρες έφτασα σε μια μικρή πόλη έξω από το Περθ γιατί ήθελα να ξεφύγω. Εκείνη την περίοδο έμενα με τον πατέρα μου σε ένα τροχόσπιτο, μαλώσαμε και χώρισαν οι δρόμοι μας. Κοιμόμουν έξω από το κάμπινγκ κι άρχισα πάλι να ακούω ‘φωνές’ να μου λένε ‘πάρε εκδίκηση από αυτούς που είναι μέσα’. Μεταφέρθηκα στο νοσοκομείο του Exmouth, όπου μια νοσοκόμα με ρώτησε αν θέλω να πάω σε ψυχιατρικό νοσοκομείο της περιοχής. Καθώς δεν είχα λεφτά και ήμουν μακριά από το Περθ, δέχτηκα. Έμεινα τρεις μήνες σε μια μεγάλη ψυχιατρική πτέρυγα και έλαβα τη βοήθεια που χρειαζόμουν. Πήρα εξιτήριο και πήγα σε έναν ξενώνα ψυχικής υγείας, όπου έζησα τελικά επτά χρόνια και μου δόθηκε η ευκαιρία μιας καινούριας αρχής. Το δύσκολο ήταν ότι πολλοί φίλοι πέθαναν στην πορεία. Έπειτα, νοίκιασα ένα διαμέρισμα και χάρη στην υποστήριξη του οργανισμού Richmond Fellowship μπόρεσα να συμμετέχω σε μια ομάδα αυτοβοήθειας και βρήκα δουλειά ως οδηγός. Πλέον, στηρίζω ως φροντιστής ομάδες ανθρώπων που ‘ακούνε φωνές’. Το 2010 ολοκλήρωσα το σεμινάριο εκπαίδευσης για να μπορώ να δουλεύω με πλήρη απασχόληση και βραβεύτηκα για την προσπάθειά μου.

Χρήση φαρμάκων έκανα για 13 χρόνια, αλλά δεν ήθελα να παίρνω για όλη μου τη ζωή. Μίλησα στον ψυχίατρό και έχω κατέβει στο ελάχιστο της χρήσης σκευασμάτων. Αν όλα πάνε καλά, του χρόνου θα τα διακόψω εντελώς και επίσης θα σταματήσω να λαμβάνω τα σχετικά κρατικά επιδόματα και θα εργαστώ κανονικά. ‘Φωνές’ ακούω ακόμη, σήμερα με ξύπνησαν ‘φωνές’ που δεν με συμπαθούν καθόλου. Δεν νιώθω ότι τις ελέγχω, απλώς νιώθω ότι είμαι πιο έξυπνος από αυτές και δεν με σταματούν από το να κάνω αυτό που θέλω».

Στιγμιότυπο από την παράσταση κουκλοθεάτρου «Κατσαρίδα-ψυχωτική συνδρομή» που παρουσίασε στο συνέδριο η Λίλλιαν Χαριτάκη – Άσιμου

Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση – «φάντασμα»

Στο μεταξύ, ειδικοί, επικαλούμενοι στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας μιλούν για παγκόσμια «επιδημία» ψυχικών διαταραχών. Στις μέρες μας ο αριθμός των πασχόντων από κατάθλιψη ξεπερνά παγκοσμίως τα 154 εκατομμύρια, ενώ έως το 2020 η κατάθλιψη θα είναι η δεύτερη αιτία θανάτου. Στην Ελλάδα της κρίσης εκτιμάται ότι ποσοστό 10-12% του συνολικού πληθυσμού πάσχει από ψυχικές ασθένειες, την ίδια ώρα που το εθνικό σύστημα φροντίδας ψυχικής υγείας δοκιμάζεται σκληρά. Εκπρόσωποι χωρών από όλον τον κόσμο περιέγραψαν στο συνέδριο της Θεσσαλονίκης την εσωτερική εμπειρία. Η κατάσταση στην Ελλάδα αναλύθηκε με μελανά χρώματα από τον Θεόδωρο Μεγαλοοικονόμου, διευθυντή ψυχίατρο, επικεφαλής του 9ου Ψυχιατρικού Τμήματος του ΨΝΑ και του Κέντρου Ψυχικής Υγείας Αγίων Αναργύρων:

«Το σύστημα παραμένει καθαρά ιδρυματικό, στηρίζεται στη λειτουργία των ψυχιατρείων, παρ’ ότι φέτος συμπληρώνονται 30 χρόνια της λεγόμενης “ψυχιατρικής μεταρρύθμισης”. Αυτή χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την ΕΕ, η οποία ζητά το κλείσιμο των δημόσιων ψυχιατρείων στην Ελλάδα μέσα στο 2015, παρά το γεγονός ότι γνώριζε ότι ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν γινόταν και ότι ο τρόπος προσέγγισης του ψυχικά πάσχοντα, μπορεί μεν να εκσυγχρονίστηκε, αλλά στην ουσία δεν άλλαξε. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι το 55% των περιπτώσεων εγκλεισμού σε ψυχιατρεία αφορούν ακούσιες εισαγωγές (σσ: περίπου 2.200 εισαγωγές το 2013 στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών), με εισαγγελική διάταξη και χωρίς οι υπηρεσίες υγείας να συμμετέχουν ουσιαστικά» είπε ο κ. Μεγαλοοικονόμου.

Και ο ίδιος πρόσθεσε: «Μεγάλη ευθύνη έχει και η ψυχιατρική κοινότητα, που λειτούργησε ως μια μικρο-εξουσία μέσα στην κοινωνία, υπηρετώντας παραδοσιακά τον θεσμό του ψυχιατρείου με την έννοια της διατήρησης της δημόσιας τάξης και ελέγχου αυτών που αποτελούσαν έναν υποτιθέμενο κίνδυνο. Κι έτσι, όσοι ζητούσαμε όλα αυτά τα χρόνια να κλείσουν τα ψυχιατρεία, βρεθήκαμε στην πολύ δυσχερή θέση να θέλουμε τώρα να μη γίνει με αυτόν τον τρόπο, γιατί πρόκειται για διάλυση. Υπάρχει φοβερή πίεση από την εφαρμογή των Μνημονίων, ετοιμάζουν τη μεταφορά ψυχιατρικών κλινικών σε γενικά νοσοκομεία, με ανύπαρκτες υποδομές και επιστημονικό προσωπικό. Πρόκειται για εφαρμογή της λογικής Ρίγκαν, αυτό δεν είναι μετασχηματισμός, αλλά πλήρης διάλυση του συστήματος φροντίδας ψυχικής υγείας».