Μέσα από δύο πτυχιακές έρευνες των ψυχολόγων Ελένης Σουκούρογλου καιΑναστασίας Αδάμ που πραγματοποιήθηκαν στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας ψυχολογίας και συγγραφέωςΦωτεινής Τσαλίκογλου, δόθηκε ο λόγος στα παιδιά και στους εφήβους της κρίσης. Τα παιδιά με τις ζωγραφιές τους και τις ιστορίες τους και οι έφηβοι μέσω της ημιδομημένης συνέντευξης και της αφήγησης, απάντησαν τι σημαίνει οικονομική κρίση, πως την βιώνουν, ποιες είναι οι αιτίες της και ποιες οι πιθανές λύσεις. Ο παιδικός και εφηβικός λόγος φάνηκε απρόβλεπτος, αποκαλυπτικός, σκληρός αλλά και ευαίσθητος. Αποτέλεσε έκπληξη, συγκίνηση, πρόκληση, πρόσκληση, τροφή του νου και της ψυχής όλων των παρευρισκόμενων. Τα παιδιά και οι έφηβοι τόλμησαν να μη συγκαλύψουν την αλήθεια*. Τόλμησαν να δώσουν νόημα στην απώλεια και στο πόνο που αυτή η κρίση τους προκάλεσε, εκφράζοντας τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τα βιώματά τους. Τόλμησαν επίσης, να κάνουν γνωστή την έντονη ανάγκη τους να σχηματοποιήσουν την κρίση μέσα από τις ζωγραφιές τους, το φορτισμένο συναισθηματικά λόγο τους αλλά και την λογική κρίση τους. Και η κρίση μέσα από αυτό το βίωμα των εφήβων πήρε μορφή. Άγρια, κακιά, εγκληματική μορφή που προσωποποιεί τη βίαιη αρπαγή όλων όσων χρειάζεται και στερείται η Ελληνική οικογένεια: «… αν μπορούσα… (σιωπή)… θα… (σιωπή)…. έπαιρνα την κατάσταση στα χέρια μου και θα έφτιαχνα με το… , ελπίζω να μην ακουστεί κάπως αυτό… με το έτσι θέλω, μια καλύτερη κατάσταση.» (Αριάδνη). Όμως και ο λόγος των μικρών παιδιών υπήρξε αφοπλιστικός: “(Η κρίση) Είναι μία χοντρή κυρία, με μεγάλα χέρια και πόδια επειδή τρώει πολύ, τρώει τα ευρώ μας σαν τον κακό λύκο του παραμυθιού. Το στόμα είναι τεράστιο για… «να μας φάει»” (Μελίνα, 5 χρονών) Παρουσιάζοντας τις συνέπειες της κρίσης, καταδίκασαν τους υπεύθυνους, ζήτησαν με επιμονή την τιμωρία τους αλλά και έδωσαν την δική τους αισιόδοξη ματιά για το μέλλον. Ενδιαφέρον είχε επίσης, η διαφοροποιημένη ματιά των παιδιών από τα ιδιωτικά σχολεία, που πάλι σαν καθρέφτης της κοινωνίας μας, έδωσε μία αίσθηση της πιθανής ανάλογης αντίληψης της κρίσης από εκείνους τους ενήλικες που δεν αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Οι έφηβοι από την άλλη μεριά προσπαθώντας να συγκροτήσουν την ταυτότητά τους, καθρεφτίστηκαν στο κοινωνικό βλέμμα προς αυτούς. Το είδωλό τους φάνηκε ισχυρά τραυματισμένο και κατακερματισμένο, αφού και ο καθρέφτης που στάθηκαν μπροστά του ήταν το ίδιο τραυματισμένος. Στην πλατεία Εξαρχείων στο Floral τη Δευτέρα στις 20/5/2014 έγινε παρουσίαση και συζήτησηγια τις δύο αυτές έρευνες, με όλους τους συμμετέχοντες να αντιμετωπίζουν τελικά το βασικό ίσως ερώτημα που δείχνει να θέτουν συμβολικά τα παιδιά και οι έφηβοι της Ελλάδας σήμερα: “Μ’ αγαπά, ή δεν μ’ αγαπά η χώρα μου;”. Σε μέρες που βήμα κυρίως έχουν οι «ειδικοί και επαγγελματίες της πολιτικής» για το θέμα της κρίσης, για πρώτη φορά δόθηκε βήμα στον παιδικό και εφηβικό λόγο: «… ένοιωσα… ότι τα μοιράζομαι με κάποιον… που νοιάστηκε για μένα…» (Ιάσονας) Αφορμή αυτής της εκδήλωσης αποτέλεσε η παρουσίασή τους στο tvxs.gr στα πλαίσια της έρευνας για τις αιτίες και τις λύσεις της κρίσης της δημοσιογράφου και συμβούλου ανθρωπίνων σχέσεων Κρυσταλίας Πατούλη, όπου στα αποτελέσματά της καταδεικνύεται εκτός των άλλων πόσο σημαντική είναι η επίγνωση της πραγματικότητας που βιώνει η χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου έδωσε το έναυσμα, την έμπνευση και την καθοδήγηση για την διεξαγωγή των δύο ερευνών και τίμησε με την παρουσία της την εκδήλωση, ενώ παράλληλα με τη σειρά της η Κρυσταλία Πατούληβοήθησε να ακουστούν οι φωνές των παιδιών ακόμα πιο δυνατά και πιο μακρυά γιατί όπως και η ίδια ανέφερε “αυτήν την επίγνωση «την οφείλουμε όχι μόνο στους εαυτούς μας, αλλά κυρίως στα νέα παιδιά»”. Τα λόγια της Φωτεινής Τσαλίκογλου συνοψίζουν την ανάγκη αυτή: *«Ζούμε μέρες θανάτου και πρέπει να πούμε «όχι» στο καμουφλάζ του πόνου, «όχι» στον κατευνασμό, «όχι» στην συγκάλυψη. Διότι αν αντέξουμε να διαχειριστούμε όλες αυτές τις απώλειες, αντί να μας διαλύσουν θα καταφέρουν να μας αφυπνίσουν. Και ίσως αυτό, είναι το ύστατο δώρο που μπορούμε να περιμένουμε…» Στο κατάμεστο από συμμετέχοντες Floral, με επιπλέον ειδική σύγχρονη μετάφραση όλων των λεγομένων στη νοηματική γλώσσα, το βιωματικό παιχνίδι με τις μαργαρίτες -έμπνευση της Αναστασίας Αδάμ από το βιβλίο «Δε μ’αγαπάς. Μ’αγαπάς» της Φωτεινής Τσαλίκογλου- έδειξε να φέρνει όλους πιο κοντά σε αυτό το κοινωνικό διπολικό μήνυμα που ο έφηβος εισπράττει: «Δεν είσαι πια παιδί. Είσαι ακόμα παιδί», το οποίο τον οδηγεί στη σύγχυση και τα οδυνηρά της αποτελέσματα που οι ίδιοι οι έφηβοι αποτυπώσανε με έμφαση στο λόγο τους. «Μ’ αγαπά; Δε μ’αγαπά;» αναρωτηθήκαν όλοι, μέσω αυτής της αυθόρμητης δραματοποίησης, γι’ αυτό το συμβολικό ερώτημα των παιδιών και των εφήβων: Μ’ αγαπά η χώρα μου; Μ’ αγαπά αυτή η χώρα που μού κλέβει την ταυτότητα; Που μου στερεί τα όνειρα; Δε μ’ αγαπά δυστυχώς… ήταν η απάντηση. Κι όμως, εκείνη τη στιγμή, ακούστηκε στο βάθος κάτι ανατρεπτικό «Μ’ αγαπά, απλά περισσεύει ένα… Περισσεύει ένα πέταλο από τη μαργαρίτα.» γιατί ίσως στο χέρι μας είναι, το πώς θα αντιληφθούμε και θα διαμορφώσουμε τις καταστάσεις, το πως θα ονειρευτούμε το μέλλον. Άλλωστε, τα παιδιά και οι έφηβοι, παρά τη σύγχυση και το διάχυτο φόβο τους, απαλλαγμένοι από ενοχές, τόλμησαν να επινοήσουν τρόπους δημιουργικής θέασης του κόσμου: – Μας κάλεσαν να μη δεχτούμε τη κρίση ως κάτι φυσικό, αναπόφευκτο και μοιραίο αλλά να τη μετατρέψουμε σε κρίση(σκέψη) και από εκεί σε αλλαγές προσωπικές και κοινωνικές. – Μας κάλεσαν στην αυτοπαρατήρηση και τη παρατήρηση του κόσμου γύρω μας με στόχο την συνειδητοποίηση και το μοίρασμα, υπερβαίνοντας το «εγώ» με το «εμείς». Η σκυτάλη είχε ήδη πλέον δοθεί από τους ομιλητές στους συμμετέχοντες και ξεκίνησε η συζήτηση, όπου ακούστηκαν πολλές σκέψεις, απορίες, προβληματισμοί αλλά και προτάσεις: «Μήπως μιλάμε για «κρίση πολιτισμού;», «Αν θέλουμε να δημιουργήσουμε κοινωνίες με μέλλον πρέπει να δώσουμε τόπο στην ουτοπία», «Μήπως λοιπόν να δώσουμε προτεραιότητα και στη φαντασία των παιδιών;», «Η κρίση, η σκέψη των παιδιών είναι η μόνη μου αισιοδοξία!», «Τα παιδιά οραματίζονται, μας ανοίγουν νέους ορίζοντες!», «Η Τέχνη είναι αντίδοτο στην κρίση!», «Μην αφήσουμε την τέχνη να χαθεί από τα σχολεία!» «Η Τέχνη πάντα μάς βοηθά να ανακαλύψουμε τις λύσεις και τις διεξόδους!», «Τα παιδιά και οι έφηβοι χρειάζονται ψυχολογική συμβουλευτική παρέμβαση στη παρούσα συγκυρία, το ίδιο οι γονείς και οι δάσκαλοί», «Να ακούσουμε τα παιδιά που μας καθρεφτίζουν» «Τί θα έλεγαν οι ενήλικες αν μπορούσαν πραγματικά να εκφραστούν ελεύθερα;» «Τί θα έλεγαν οι μετανάστες αν μπορούσαν να μιλήσουν για την Κρίση που βιώνουν σε μια χώρα που δεν έχουν την στήριξη από πουθενά;» «Υπάρχει αίτημα ψυχολογικής παρέμβασης πρόληψης αλλά ταυτόχρονα έλλειμμα», «Η ψυχολογία μπορεί να έχει διττό ρόλο στα χέρια της εξουσίας. εξαρτάται ποιον τύπο ανθρώπου θέλει να δημιουργήσει», «Η οικογένεια ως μικρογραφία της κρίσης;» «Ελπίδα αποτελεί η μη συναίνεση μας στο τέρας της κρίσης που η εξάχρονη Μελίνα, ζωγράφισε! Να μη νοιώσουμε ότι έχουμε γίνει ένα με αυτό!» «Ποιος και με ποια κριτήρια θα μας πει για τη κανονικότητα;» «Σήμερα ένοιωσα σαν να μεταμορφώθηκε η συνθήκη της ζωής μου, σαν να είδα με διαφορετικό τρόπο τα πράγματα και τον εαυτό μου μέσα σ’ αυτά» Και στο τέλος «Πώς να κρυφτείς απ΄ τα παιδιά; Έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα!» αρχίσαν να τραγουδούν όλοι… Το Floral γεμάτο από μαργαρίτες και μουσικές, ζωγραφικά σχέδια, συναισθήματα, σκέψεις και προτάσεις, μοίρασμα και συνειδητοποίηση, δράση και πράξη, μεταμορφώθηκε ως ένας νέος ασύμβατος βιότοπος για την κρίση, που μας αποκάλυψαν τα μικρά παιδιά και οι έφηβοι, ανοίγοντάς απλά και γενναιόδωρα την ψυχή τους. Κι αν πρέπει να ξεχωρίσουμε το πιο δυνατό μήνυμα αυτής της βραδιάς, είναι η ευγνωμοσύνη όλων μας προς αυτά τα παιδιά που ανοίχτηκαν και μας μίλησαν. Η έκφραση, η ωριμότητα, η αισιοδοξία, αλλά κυρίως η αλήθεια τους,πως τίποτα δεν είναι καταδικασμένο όσο είμαστε διατεθειμένοι να το μοιραστούμε και να το παλέψουμε μαζί. Αναστασία Αδάμ – Ελένη Σουκούρογλου tvxs.gr